U presudama Haškog tribunala u većem ili manjem obimu u uvodu je utvrđivan kontekst, odnosno kako je došlo do sukoba u Bosni i Hercegovini, i kako se on poslije odvijao, jer su i tužitelji i sudije smatrali da je to potrebno i neophodno zbog dokazivanja optužnica, odnosno teških djela za koja su optuživani pojedinici pred ovim međunarodnim sudom. Ove (pravne) činjenice utvrđivane pred Haškim tribunalom od velike su važnosti, pogotovo nakon okončanja njegovog mandata kao prvog međunarodnog krivičnog suda od Drugog svjetskog rata, jer haško naslijeđe, odnosno njegove arhive, predstavljaju ključni izvor za proučavanje činjenica o sukobima na prostoru bivše Jugoslavije. S jedne strane to je važno zbog brojnih istraživača i historičara iz cijelog svijeta koji proučavaju ovu temu, a s druge strane – što je za zemlje nekadašnje SFRJ možda i važnije jer se s godinama, prvenstveno uz lobiranja Srbije i Hrvatske (i njihovih suradnika u BiH) sve više pokušavaju interpretirati činjenice kako bi se “dokazalo” da je u BiH vođen isključivo građanski rat u kome je bilo više sukobljenih strana koje su činile zločine, a pojedinci iskrivljene haške činjenice koriste čak i za historijski revizionizam. Ove činjenice bi trebale biti važne i sudijama i tužiteljima, kako onima koje zanima međunarodno pravo koje je u radu Haškog tribunala razvijano, tako, možda još i više sudijima i tužiteljima iz BiH koji bi u postupcima u BiH trebali nastaviti rad Međunarodnog krivičnog suda za bivšu SFRJ, koristeći njegovo bogato naslijeđe, a ne svojim radom pokušati pobiti utvrđene činjenice, čemu, nažalost, sve više svjedočimo.
“Tribunal je vršeći svoju funkciju odgovorio na pitanje – zašto je bio rat u Jugoslaviji i kakav je to bio rat. Analiza svih presuda izrečenih do kraja aprila 2015. godine pokazala je da je Tribunal utvrdio prirodu sukoba i ciljeve zaraćenih strana. Bio je to, prema nalazima, međunarodni oružani sukob. Ekspanzionistički rat za teritorije, prvo Srbije protiv Hrvatske, a potom Srbije i Hrvatske protiv Bosne i Hercegovine. Srbija Slobodana Miloševića i Hrvatska Franje Tuđmana nameravale su da stvore velike etnički što čistije države – Veliku Srbiju i Veliku Hvatsku. Srbija, na račun Hrvatske i BiH, Hrvatska na račun BiH. Ceneći dokaze i Tužilaštva i odbrane, sudije su našle da je rat u bivšoj Jugoslaviji bio međunarodni u svim fazama zbog direktnog i indirektnog učešća Srbije i Hrvatske. Rat putem posrednika (proxy war). Rečnikom presuda: Srbija i Hrvatska bile su u ratu sa BiH posredstvom Vojske Republike Srpske i Hrvatskog vijeća obrane, nad kojima su imale opštu kontrolu. Rat je, prema presudama, bio rasprostranjeni i sistematski, diskriminatorni napad na civilno stanovništvo; etničko čišćenje bilo je cilj, a ne posledica rata, kako su tvrdile redom sve odbrane. Cilj vlasti Bosne i Hercegovine, napadnute sa dve strane, bio je – odbrana i oslobađanje celokupne teritorije” ¬– napisala je u briljantnoj analizi Julija Bogoeva, pravnica, novinarka iz Beograda, višegodišnji izvještač iz Tribunala, koja je 13 godina radila i kao analitičar u Tužilaštvu Tribunala (http://www.toaep.org/ops-pdf/5-bogoeva).
Avangarda u nastavcima donosi činjenice koje je Haški tribunal utvrdio tokom godina, u više postupaka, a koje govore o stvaranju i razbijanju bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, nastanku nacionalnih partija, sukobima i ratu u BiH, te koliko su tome doprinjele ideje i želje za stvaranjem Velike Srbije i Velike Hrvatske. Ove činjenice bitne su kako za sve građane koji žive u država nastalim raspadom SFRJ, tako još više za buduće generacije koje iz haških presuda mogu učiti o prošlosti obilježenoj, nažalost, ratovima u kojima su počinjeni stravični masovni zločini. Ali, i naučiti do čega mogu dovesti mržnja, neslaganje i neuvažavanje drugih i drugačijih.
U haškoj presudi protiv Zejnila Delalića, Zdravka Mucića, Hazima Delića i Esada Landže (zločini nad Srbina na području općine Konjic), koju je 9. oktobra 2001. izreklo Pretresno vijeće u kome su bili suci Richard May (predsjedavajući), te Patrick Robinson i Mohamed Fassi Fihri, navodi se:
Nakon proglašavanja nezavisnosti 6. marta 1992, buknuli su otvoreni sukobi u Bosni i Hercegovini i jedinice JNA, koje su već bile prisutne na njenoj teritoriji, aktivno su učestvovale u borbama koje su vođene. Izvještaji o borbama uključuju napad na Bosanski Brod 27. marta 1992. i zauzimanje Dervente, kao i incidente u Bijeljini, Foči i Kupresu početkom aprila. Nakon što je Evropska zajednica priznala nezavisnost Bosne i Hercegovine 6. aprila 1992, ovi napadi su postali učestali i intenzivniji, naročito u Sarajevu, Zvorniku, Višegradu, Bosanskom Šamcu, Vlasenici, Prijedoru i Brčkom...
Međunarodno humanitarno pravo
Da bi se korpus prava pod nazivom “međunarodno humanitarno pravo” primjenio na određenu situaciju, prvo se mora utvrditi da je zaista i postojao “oružani sukob” bilo unutrašnjog ili međunarodnog karaktera. Ukoliko se ne utvrdi postojanje takvog oružanog sukoba Pretresno vijeće ne može da pređe na raspravu o karakteru tog sukoba i o tome kako to utiče na primjenljivost članova 2 i 3. U tu svrhu, Pretresno vijeće usvaja kriterijum koji je formulisalo Žalbeno vijeće u svojoj “Odluci o zahtjevu odbrane za interlokutornu žalbu o nadležnosti” u predmetu Tužilac protiv Duška Tadića (u daljem tekstu “Odluka o nadležnosti u predmetu Tadić”).
Prema Žalbenom vijeću oružani sukob postoji kad god se pribjegne oružanoj sili između država ili produženom oružanom nasilju između vlasti i organizovanih oružanih grupa, ili, pak, između takvih grupa unutar jedne države.
Međunarodno humanitarno pravo primjenjuje od početka takvih oružanih sukoba sve do poslije prestanka neprijateljstava, odnosno sve do zaključenja mira; ili, u slučaju unutrašnjih sukoba, sve dok se ne pronađe mirno rješenje. Sve do tog trenutka, međunarodno humanitarno pravo primjenjuje se na cjelokupnoj teritoriji zaraćenih država ili, u slučaju unutrašnjih sukoba, na cjelokupnoj teritoriji pod kontrolom neke strane u sukobu, bez obzira vode li se tamo borbe ili ne.
(...) U prethodnom odjeljku o istorijskoj pozadini događaja prilično je detaljno razmotrena vojna i politička situacija u državama bivše SFRJ do 1992. godine. Posebna pažnja je usmjerena na državu Bosnu i Hercegovinu pa nema potrebe ponavljati relevantne činjenice. Dovoljno je reći da je u Bosni i Hercegovini u cjelini trajalo oružano nasilje barem od datuma kada je ona proglasila nezavisnost – 6. marta 1992. godine – pa sve do potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma u novembru 1995. U to oružano nasilje su, svakako, bili uključeni, za ovaj predmet relevantni, JNA, bosanska Armija (koja se sastojala od TO-a i MUP-a), HVO i VRS (...)
Pa ipak, u presuđivanju u tekućem predmetu, Pretresno vijeće smatra prikladnim da razmotri karakter oružanog sukoba unutar kojeg su se dogodila djela za koja se tereti u optužnici.
Razmotrit ćemo ove tvrdnje redom.
Strane u sukobu
U svom pretpretresnom podnesku, Tužilaštvo tvrdi da se sukob u Bosni i Hercegovini mora smatrati međunarodnim od njene nezavisnosti marta 1992. i barem tokom trajanja te godine.
Tužilaštvo citira Komentar Međunarodnog komiteta crvenog krsta uz Ženevsku konvenciju
IV (u daljem tekstu “Komentar” ili “Komentar na Ženevsku konvenciju IV”) smatrajući da se Konvencija primjenjuje čim nastupe de facto neprijateljstva. Dalje, “bilo kakvo razmimoilaženje koje nastane između dvije države i koje dovede do intervencije pripadnika oružanih snaga predstavlja oružani sukob u smislu Člana 2 Ženevskih konvencija čak i kada jedna strana poriče postojanje ratnog stanja.”
Prema Tužilaštvu, Bosna i Hercegovina i njene oružane snage bile su jedna od strana u ovom međunarodnom sukobu, a druge strane bile su, prvo, SFRJ i njena vojska JNA, a zatim SRJ i njena vojska VJ, kao i SRBH (koja je postala RS) i njena vojska VSRBH (koja je postala, i u daljem tekstu, VRS). Ono tvrdi da je vojno učešće SFRJ i SRJ u Bosni i Hercegovini i postojanje de facto neprijateljstava između njih, zajedno sa SRBH/RS koje su bile pod njihovom kontrolom, i države Bosne i Hercegovine, bilo dovoljno da sukob učini međunarodnim. Oružana neprijateljstva, koja nisu imala poseban status, odigrala su se u opštini Konjic u okviru tog međunarodnog oružanog sukoba.
U svom Zahtjevu za odbacivanje optužbi, odbrana tvrdi da Tužilaštvu ne treba dozvoliti da polazi od postojanja međunarodnog oružanog sukoba jer je odluku po tom pitanju već donijelo Pretresno vijeće II u Presudi u predmetu Tadić, predmetu u kome je Tužilaštvo očigledno bilo strana. U toj je presudi Pretresno vijeće II utvrdilo da uslovi potrebni za primjenu člana 2 nisu ispunjeni. Odbrana tvrdi da je ovo djelimično bilo na osnovu toga da tamo nisu utvrdili da je u relevantno vrijeme postojao međunarodni oružani sukob – a to je isti vremenski period na koji se odnosi naš predmet. Tako, po mišljenju odbrane, pitanje je res judicata i ne podliježe daljoj raspravi od strane Tužilaštva. Odbrana takođe ukazuje na pozivanje Žalbenog vijeća u Odluci o nadležnosti u predmetu Tadić na sporazum koji su u maju 1992. potpisale strane u sukobu u Bosni i Hercegovini kao dokaz da su one same smatrale da je sukob unutrašnji, te zaključuje da je Žalbeno vijeće na taj način takođe riješilo pitanje karaktera sukoba suprotno stavu koji je zauzelo Tužilaštvo.
Odbrana dodatno tvrdi da dokazi pred Pretresnim vijećem ne pokazuju stepen kontrole SRJ nad postupcima VRS koji bi bio dovoljan da opravda zaključak drukčiji od onog koji je donijelo Pretresno vijeće II u Presudi u predmetu Tadić.
Učešće JNA i VJ
U odgovoru na Zahtjev odbrane za odbacivanje optužbi, Tužlaštvo ponovo zauzima stav da dokazi pokazuju da je postojao međunarodni oružani sukob 1992. godine između Bosne i Hercegovine s jedne strane i SFRJ, SRJ i SRBH/RS s druge. Ono tvrdi da je postojalo jasno direktno učešće JNA i VJ u sukobu, kao i potreban stepen povezanosti između tih snaga i snaga SRBH/RS, da bi se ove posljednje mogle smatrati dijelom strane u ovom međunarodnom oružanom sukobu.
Odbrana u replici razmatra odluku MSP-a u predmetu Nikaragva, u prilog svom stanovištu da SRJ nije imala dovoljan stepen rukovođenja i komandovanja nad SRBH/RS i njihovim
snagama da bi to ove učinilo dijelom snaga SRJ.
U svom Završnom podnesku, Tužilaštvo ponovo iznosi svoje prethodne argumente i naglašava da se sukob u Konjicu ne može posmatrati odvojeno od onoga u Bosni i Hercegovini u cjelini.
Po njegovom mišljenju, ako je potonji bio međunarodni oružani sukob, nebitno je da li su JNA ili VJ bile prisutne ili ne u samoj opštini Konjic ili da li je tamo bilo stvarnih borbenih dejstava u toku cjelokupnog vremenskog perioda koji je bitan za optužnicu. Tužilaštvo takođe osporava kriterijum “stvarne kontrole” koji je usvojen u predmetu Nikaragva i koji je koristila većina u Presudi u predmetu Tadić za utvrđivanje da li je VRS djelovala kao zastupnik SRJ, te traži od Pretresnog vijeća da usvoji drukčiji kriterijum. Ono tvrdi da je izvelo više nego dovoljno dokaza koji pokazuju da su VRS i milicija bosanskih Srba bile očigledno povezane sa SRJ i VJ, te je time zapravo zadovoljilo i onaj strožiji kriterijum “stvarne kontrole” za koji se zalaže odbrana. Završni podnesci odbrane su ograničeni na ponovno iznošenje prethodnih argumenata po ovom pitanju.
U presuđivanju o karakteru oružanog sukoba kojim se bavi, Pretresno vijeće se rukovodi Komentarom uz četvrtu Ženevsku konvenciju, koji smatra da “svako razmimoilaženje koje nastane između dvije države i koje dovede do intervencije pripadnika oružanih snaga” predstavlja međunarodni oružani sukob i “nebitno je koliko dugo sukob traje ili do kolikog je krvoprolića došlo.”
Prije nego što krene dalje, Pretresno vijeće smatra potrebnim da razmotri mogućnost postojanja eventualne zabune u vezi parametara ovakvog shvatanja pojma “međunarodni oružani sukob”. Ovdje sada ne razmatramo opštinu Konjic i konkretne snage uključene u tamošnji sukob da bismo utvrdili da li je on bio međunarodni ili unutrašnji. Zapravo, ukoliko je sukob u Bosni i Hercegovini međunarodni, relevantne norme međunarodnog humanitarnog prava su primjenljive na njenoj cjelokupnoj teritoriji do opšteg prestanka neprijateljstava, osim ukoliko se ne može dokazati da su sukobi u nekim područjima bili odvojeni unutrašnji sukobi, nepovezani sa širim međunarodnim oružanim sukobom.
Ukoliko se, pak, cjelokupan sukob u Bosni i Hercegovni smatra unutrašnjim, odredbe međunarodnog humanitarnog prava primjenljive na takve unutrašnje sukobe primjenljive su na cjelokupnim područjima pod kontrolom strana u sukobu dok se ne postigne miroljubivo rješenje.
U tekućem predmetu Pretresno vijeće zanimaju samo Ženevske konvencije III i IV, jer Tužilaštvo tvrdi da su sve žrtve djela za koja se tereti bile ili zaštićeni civili ili ratni zarobljenici. Član 6 IV Ženevske konvencije predviđa njegovu neposrednu primjenu na početku svakog oružanog sukoba između dvije ili više “Visokih strana ugovornica” Konvencije, a koja primjena prestaje tek nakon opšteg prestanka vojnih operacija. Član 5 III Ženevske konvencije predviđa njenu primjenu na sve ratne zarobljenike od trenutka kada padnu pod vlast neprijatelja sve do njihovog konačnog puštanja na slobodu i repatrijacije – koje može biti bilo prije ili poslije kraja samog sukoba. Važno je, međutim, konstatovati da je pitanje da li je sukob bio međunarodnog karaktera potpuno odvojeno od pitanja da li su pojedinačne žrtve navodnih krivičnih djela bile zaštićena lica, iako su, kao što se kasnije razmatra, ta dva pitanja blisko povezana.
Relevantno pitanje kojim Pretresno vijeće treba da se pozabavi je dakle: da li je postojao međunarodni oružani sukob u Bosni i Hercegovini u maju 1992. i da li se taj sukob nastavio sve do kraja te godine, kada se tvrdi da su počinjena krivična djela za koja se tereti u optužnici?
Kampanja “etničko čišćenje”
Nema sumnje da je JNA ojačala svoje prisustvo u Bosni i Hercegovini tokom druge polovine 1991. i tokom 1992, te da je, u skladu s tim, veliki broj njenih vojnika bio na terenu kada je vlada objavila nezavisnost te države 6. marta 1992. Svjedoci, kako Tužilaštva tako i odbrane su svjedočili da je prvobitni cilj JNA bio da spriječi otcjepljenje Bosne i Hercegovine od SFRJ i da je, u vrijeme kada je Bosna i Hercegovina proglasila nezavisnost, Srbija u velikoj mjeri imala prevlast u JNA koja je bila kadrovski popunjena uglavnom oficirima Srbima. Pored toga, JNA je od 1991. snabdjevala naoružanjem i opremom srpsko stanovništvo Bosne i Hercegovine, koje se, sa svoje strane, organizovalo u razne jedinice i milicije pripremajući se za borbu. Slično tome, bosanski Hrvati su dobijali takvu podršku od vlade Hrvatske i njenih oružanih snaga.
Kao što je već konstatovano u odjeljku II, postoje valjani dokazi da je JNA bila otvoreno uključena u borbene aktivnosti u Bosni i Hercegovini od početka marta i tokom aprila i maja 1992, uz pomoć raznih paravojnih grupa. Ta ofanziva bila je propraćena kampanjom da se oni koji nisu Srbi istjeraju sa željenih teritorija, praksa koja je postala ozloglašena pod nazivom “etničko čišćenje”.
Kao rezultat toga, vlada novonezavisne države Bosne i Hercegovine našla se u situaciji da joj je vlast ograničena na jezgro okruženo područjima pod kontrolom neprijateljskih srpskih snaga. Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija i Evropska zajednica potvrdili su uščešće tih, i drugih, spoljnih snaga u sukobu time što su pozvale vlade Hrvatske i Srbije da “upotrebe svoj nesumnjivi utjecaj” i zahtijevale obustavu svih oblika spoljnog miješanja. Početkom maja 1992, međutim, organi SRJ, otvoreno pokazujući da imaju kontrolu nad JNA, objavili su da će svi njeni pripadnici koji nisu državljani Bosne i Hercegovine biti povučeni do 19. maja.
Već na osnovu pomenutih dokaza Pretresno vijeće može zaključiti da je u Bosni i Hercegovini postojao međunarodni oružani sukob na datum njenog priznanja kao nezavisne države 6. aprila 1992. Nema nikakvih dokaza koji bi ukazivali na to da su neprijateljstva koja su se dešavala u opštini Konjic u to vrijeme bila dio posebnog oružanog sukoba, dok, dapače, ima nekih dokaza o učešću JNA u borbama koje su se tamo vodile.
Očigledno je da do opšteg prestanka neprijateljstava u Bosni i Hercegovini nije došlo sve do potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma u novembru 1995. Pretresno vijeće mora, međutim, da se pozabavi mogućnošću da se karakter oružanog sukoba promijenio uslijed povlačenja spoljnih snaga koje su bile umiješane, pa je time došlo do prestanka tih neprijateljstava i početka posebnog, autonomnog unutrašnjeg sukoba između vlade Bosne i Hercegovine i organizovanih oružanih grupa unutar te države.
15. maja 1992, Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija usvojio je Rezoluciju 752 u kojoj se konstatuje odluka vlasti u Beogradu da povuku ljudstvo JNA iz Bosne i Hercegovine i još jednom zahtijeva trenutni prestanak svih oblika spoljnog miješanja, uključujući onaj od strane jedinica JNA i elemenata Hrvatske vojske. U Rezoluciji se zahtijeva da se one jedinice JNA i Hrvatske vojske koje su još uvijek prisutne u Bosni i Hercegovini povuku, ili stave pod vlast vlade Bosne i Hercegovine, ili raspuste i razoružaju. Ovim pozivom se ponavljaju zahtjevi Evropske zajednice izneseni u Deklaraciji o Bosni i Hercegovini od 11. maja i zahtjevi Komiteta viših funkcionera KEBS-a u njegovoj Deklaraciji o Bosni i Hercegovini od 12. maja, u kojoj se konstatuje agresija protiv bosanske države, a JNA identifikuje kao učesnik u toj agresiji.
Vlada SRJ odgovorila je na ove dvije posljednje deklaracije naglašavajući da je povlačenje ljudstva JNA iz Bosne i Hercegovine u toku i izražavajući svoje zaprepašćenje zbog “jednostranog pristupa” Evropske zajednice u rješavanju krize u Bosni.
(U sljedećem nastavku: Plan da se JNA podijeli na VRS i VJ bilo je lukavstvo Beograda)
Prethodni nastavci:
Iz haških arhiva (I): Srpski i hrvatski nacionalisti u svojim zahtjevima za veliku Srbiju i veliku Hrvatsku pozivaju se na davno prohujale dane
Iz haških arhiva (II): Slobodan Milošević je tajno namjeravao da stvori srpsku državu
Iz haških arhiva (III): Mart 1992: “Rukovodstvo srpskog naroda i Srbi u cjelini spremni za rat, ako se ne prihvati konfederalna Bosna i Hercegovina”
Iz haških arhiva (IV): Dok su SDA i HDZ zagovarali otcjepljenje SRBIH od SFRJ, SDS se zalagao za očuvanje Jugoslavije kako bi svi Srbi i dalje živjeli u jednoj državi
Iz šakih arhiva (V): Radovan Karadžić, 25.2.1992: “Srpski narod se neće smiriti dok ne dospije u ono što je imao za vrijeme Nemanjića – svoju državu”)
Iz haških arhiva (VI): Transformacija JNA u Vojsku Republike Srpske
Iz haških arhiva (VII): Početkom 1992. u BiH je bilo oko 100.000 vojnika JNA sa preko 700 tenkova, 1.000 oklopnih transportera, teškim naoružanjem, 100 aviona, 500 helikoptera – pod komandom Generalštaba JNA u Beogradu
Iz haških arhiva (VIII): Rukovodstvo bosanskih Srba je krizne štabove čvrsto držalo u šaci, a preko njih i same općine
Iz haških arhiva (IX): 9. januar 1992: proglašenje Srpske Republike u BiH iz koje su, uz brojne druge, i njen predsjednik Radovan Karadžić i Momčilo Krajišnik, kao predsjednik srpske Skupštine – osuđeni u Haagu!
