Saudijska Arabija se minulih sedmica nalazi među najčešće pominjanim državama na svijetu, ne bez razloga. Kraljevina je izvor je političkih, ideoloških, vjerskih i vojnih turbulencija koje otvoreno prijete potpunoj destabilizaciji regiona ali, ako se najaktuelnija priča sa Katarom a posredno Iranom otme kontroli, onda postaju centar i mnogo širih svjetskih turbulencija.

“Saudija” je percipirana u svijetu, pa i među onima koji se ne bave politikom te ne znaju previše ni o Bliskom istoku, uglavnom kao država islamskih svetinja Meke i Medine kojom od početka vlada dinastija Sauda. Izvorno je beduinska zemlja bez velike istorije ali – jedna od najbogatijih na svijetu zahvaljujući ogromnim količinama nafte otkrivene u prošlom stoljeću. Zalihe nafte samo na poljima Khawar su oko 60 milijardi barela što je dva puta više od ukupnih količina nafte u SAD-a. Računa se da oko 15 posto ukupne godišnje potrošene nafte u svijetu dolazi odatle. A troškovi eksploatacije po barelu su svega tri dolara...

Bez velikih vlastitih napora i znanja, saudijski vladari su tako postali nezaobilazni faktor u bliskoistočnoj realnosti, znači i politici. To Saudijci ne propuštaju da koriste do krajnjih granica. Osjećaj moći razvijen do arogancije i nadmenosti u takvim situacijama nekako dolazi sam po sebi i teško ga je suspregnuti. Saudijska vladajuća struktura posebno nije imuna na uvjerenje o pravu na hegemoniju. Ambicija vladanja regionom i osjećaj da je to logično i prirodno, nešto je sa čime treba računati u analizama saudijske političke zbilje.

Prirodno liderstvo

Na putu potpunoj dominaciji regionom, Iran i šiiti za Saudijsku Arabiju su nepremostiva provokacija. Nekoliko je praktičnih razloga za ovo na saudijskom terenu. U tamošnjim istočnim pokrajinama više je od četiri miliona šiita. Riječ je o autohtonim Arapima koji nisu pristigli iz Irana i Perzijskog zaljeva. Naprotiv, oni su u davnoj prošlosti izvršili utjecaj na Iran i  tamošnje prostore. Sada i na bliski Jemen. Današnji problem vlastodržaca u Arabiji jeste naravno i taj što šiiti naseljavaju najbogatija naftna područja u zemlji a uz šest miliona stranaca predstavljaju i do šezdeset posto radne snage u eksploataciji nafte. U malom, susjednom Bahreinu oko šezdeset posto stanovnika su lokalni šiiti, a u velikom Iraku samo koji procenat manje. Sve su to elementi koji se slažu kao važni dijelovi slike o današnjoj situaciji u regionu.

Glavni kriterij za procjenu ispravnosti ponašanja je poštivanje naloga vehabitskih učenjaka u javnom životu. Ilustracije radi, te restrikcije propisuju da su parlament, sloboda izražavanja, slobodni mediji, političke stranke itd. “neislamski” pa tako zapravo nelegalni i u suprotnosti sa odredbom potpune poslušnosti i lojalnosti vladarima

Poseban faktor u saudijskoj realnosti koji doprinosi ovom osjećanju “prirodnog liderstva” jeste islam kao državna vjera temeljen na striktnom naslijeđu iz vremena Poslanika Muhammeda koji je svojim životom i učenjem obilježio trajno prostor Arabije i mnogo šire od njega. Sveta mjesta islama, Meka i Medina su u Saudijskoj Arabiji i iz te činjenice se crpi uvjerenje o posebnim pravima na bezmalo sve što temeljno određuje islam. Specifičnosti tumačenja islama koji se prakticira tamo, u postojbini Muhameda, Saudijci doživljavaju svojom obavezom ali i pravom u daljem širenju po svijetu.

Sa stanovišta savremenih kretanja i navika u različitim “školama” islama, saudijsko tumačenje je dosta rigidno. Islam u njih nije samo vjera u onom smislu riječi kako to mnogi drugi shvataju već je riječ o sveobuhvatnom načinu življenja uključujući tu i državni i politički život, uređenje svih aspekata odnosa među ljudima, ukratko sistem vladanja koji se bezmalo nastoji preslikati iz vremena Poslanika Muhameda od prije trinaest vijekova. Izvjesnih nijansi prilagođavanja novoj realnosti, sasvim kontrolirano može biti ali pojam “reformi” praktično ne postoji, niti smije postojati.      

U Saudijskoj Arabiji zvanična i službena škola islama je vehabizam. To je definirano i uz stvaranje Kraljevine Saudijske Arabije 1932. godine. Cjelokupni sistem vladanja u državi zasnovan je na Kur’anu, svojevrsnom osnovnom zakonu sa snagom ustava. Šezdeset godina kasnije, 1992. godine, tadašnji kralj Fahd i službeno je proglasio Kur’an ustavom zemlje. Saudijski zakoni nalažu da su vrhovni muftija i vijeće islamskih mudraca, u ime vjerske zajednice i uz posebnu policiju, odgovorni za ponašanja u društvu i usklađenost tih ponašanja sa islamskim zakonima. Glavni kriterij za procjenu ispravnosti ponašanja je poštivanje naloga vehabitskih učenjaka u javnom životu. Ilustracije radi, te restrikcije propisuju da su parlament, sloboda izražavanja, slobodni mediji, političke stranke itd. “neislamski” pa tako zapravo nelegalni i u suprotnosti sa odredbom potpune poslušnosti i lojalnosti vladarima.

Striktnost vehabizma

Ovakva snaga religije i posebno vehabizma potječe još iz vremena od prije dva i po stoljeća. Tada je Muhamed ibn Vahaba, inače iz plemena Banu Thamin iz kojeg korjen vuče danas vladajuća katarska porodica Al-Thani, potpisao 1744. godine ugovor sa porodicom al-Saud prema kojem njegova interpretacija islama, vahabizam, čini okosnicu i daje vjerski legitimitet cjelokupnom poretku i vlasti porodice al-Saud, sve do današnjeg dana.
 

Poseban faktor u saudijskoj realnosti koji doprinosi ovom osjećanju “prirodnog liderstva” jeste islam kao državna vjera temeljen na striktnom naslijeđu iz vremena Poslanika Muhammeda koji je svojim životom i učenjem obilježio trajno prostor Arabije i mnogo šire od njega. Sveta mjesta islama, Meka i Medina su u Saudijskoj Arabiji i iz te činjenice se crpi uvjerenje o posebnim pravima na bezmalo sve što temeljno određuje islam

Jasno je da i ova činjenica, uz mnoga druga neslaganja između vladajućih dinastija Saudijske Arabije i Katara, predstavlja izvor frustracije Saudija do mjere koja se teško može progutati. Ovo tim prije što je ukupna realnost, društvena i politička, u najvećoj zemlji Arabijskog poluotoka presudno obilježena bezmalo potpunom ovisnošću između kraljevske obitelji i vjerskih vrhova. Vehabijski učenjaci su okosnica režima i oni određuju sve bitne pravce i u politici, obrazovanju, pravosuđu i medijima. Zauzvrat, apsolutna i neupitna podrška porodice al-Sauda vjerskim zvaničnicima je osnova iz koje se crpi svekolika snaga i legitimitet vladajuće loze. U to spada i obaveza vladara da budu apsolutni zaštitnici svetih mjesta islama, Meke i Medine.

Striktnost vehabizma do rigidnosti potječe od uvjerenja ondašnjeg arabijskog reformatora Muhamada ibn Vahaba, čiji su temelji u vjerovanju odbacivanja bilo koje vrste posredovanja između Boga i vjernika, potom neupitni značaj monoteizma, obaveza plaćanja poreza (zekata) i dužnost poziva na sveti rat protiv svih  koji ne slijede ove dužnosti i načela. Prema njegovom uvjerenju, mnogi vjernici su u ona vremena skrenuli sa ovog puta i zato je smatrao da islam treba “očistiti” obezbjeđujući dosljedno poštivanje i tumačenje šerijata. Današnje vehabije svoja ponašanja pravdaju, uz ostalo, istim uvjerenjem.

Kako tada, tako i danas, sve ono što se nije uklapalo u striktno poštivanje “izvornog” bilo je u opasnosti da se proglasi atakom na islamske zakone a Vahab je to smatrao blasfemijom i herezom. Poznavaoci vehabizma danas ukazuju na staro tumačenje i kako je tako proglašena blasfemija doživljavana kao korak do politeizma a time se obezvrijeđivalo vjerovanje u jedinstvenost Boga. Takvima su slijedile kazne, najčešće kamenovanja, a zapisi kažu da je u javnim egzekucijama ove vrste učestvovao i sam Vahab. On je za proklamovanu “zaštitu svetosti” potražio i pronašao političku zaštitu kod Muhameda ibn Sauda. Tako je i sklopljen pomenuti savez temeljem kojeg se klerik ne mora bojati neprijatelja a stvorena je i zakletva o džihadu protiv nevjernika. Vahab je zauzvrat postao imam, prvi u tamošnjoj muslimanskoj zajednici. Sve je to tako do danas u odnosima porodice Saud i vehabitskih čelnika u Saudijskoj Arabiji.

Vehabijski učenjaci su okosnica režima i oni određuju sve bitne pravce i u politici, obrazovanju, pravosuđu i medijima. Zauzvrat, apsolutna i neupitna podrška porodice al-Sauda vjerskim zvaničnicima je osnova iz koje se crpi svekolika snaga i legitimitet vladajuće loze. U to spada i obaveza vladara da budu apsolutni zaštitnici svetih mjesta islama, Meke i Medine

Kada je riječ o džihadu nije nebitno pomenuti činjenicu drugačijeg i rigidnijeg tumačenja ovog pojma kod vehabija u odnosu na izvorno značenje u islamu. Kod vehabita džihad je obavezivao sve koji mogu uzeti oružje u ruke da kao borci brane temeljne vehabijsko-saudijske ideje. Džihad prema izvorima u islamu, mimo vehabijskog učenja, prije svega je duhovna borba koja treba da počiva na ideji stvaranja dobra i izbjegavanja zla, te borbe sa samim sobom. Ali, “zahvaljujući” vehabizmu, upozoravaju stručnjaci za islam, aktuelno i rašireno  poimanje džihada danas veže se za pojam krvavog fanatizma. Kao što su prema vehabijama i danas svi koji ne prihvaćaju vehabizam smatrani neprijateljima i može ih se pokoriti. Smisao tog uvjerenja lako se prepoznaje kod terorističkih organizacija islamističkog i vehabitskog predznaka, a odatle do logične povezanosti sa “istorijskim” saveznikom u Rijadu nije daleko.

Arapski nacionalizam

Ova činjenica mora se imati u vidu i kod današnjih analiza dugoročnog i temeljnog, reklo bi se doktrinarnog animoziteta Saudijske Arabije prema Iranu. Ta je činjenica posebno došla do izražaja nakon Islamske revolucije u Iranu 1979. godine. Mimo vjerskog karaktera i otvorenog bunta protiv do tada imperijalnog i neprikosnoveno eksploatatorskog prisustva Zapada u Iranu, revolucija je imala i naglašeno narodni karakter uz puno socijalnih atributa. Osnovna ideja koja od početka vlada Saudijskom Arabijom na temeljima vahabizma, krajnje konzervativnog i sazdanog na apsolutnoj zabrani bilo kakvih promjena, ovim je pogođena u “živac”.

Džihad prema izvorima u islamu, mimo vehabijskog učenja, prije svega je duhovna borba koja treba da počiva na ideji stvaranja dobra i izbjegavanja zla, te borbe sa samim sobom. Ali, “zahvaljujući” vehabizmu, upozoravaju stručnjaci za islam, aktuelno i rašireno  poimanje džihada danas veže se za pojam krvavog fanatizma

Slutnja da narodni pokreti mogu da se preliju po regionu dovoljna je za uzbunu u Rijadu. Kako tada, tako i danas. U Saudijskoj Arabiji, kao i kod zapadnih  eksploatatora temeljni je strah od svega onoga što je arapski nacionalizam potencijalno nosio u sebi. Na jednoj strani to je obračun sa režimima koje je postavio američki ekspanzionizam da bi prvo lakše kontrolisao energetske i druge resurse, a dalje i rađanje srednje klase koja vodi emancipaciji pa tako i oslobađanju od imperijalne stege.

Vjerska dominacija poput vehabizma i sličnih pravaca posebno paničan strah ima od sekularizma i modernizma svake vrste. Vahabizam je po svojoj zakletvi protiv “budućnosti”, konzervativnoj rigidnosti i spremnosti na krvavi obračun kako bi se zaštitio, bio i ostao brana Saudima protiv revolucija i reformi. Ali tako i partner ISIL-u i sličnima koji su kao operativci ove filozifije obavljali za njih posao. To, očigledno, lukavo knjiže na svoje račune i danas oni što su se udenuli u ovu dekadentnost raznim populističkim igrama samo podupirući čisti profit i interes kojeg se nikakva ideologija iz prošlosti ili današnjice naprosto ne tiče. Priča o mitovima od prije puno vijekova, kao pokretačima krvoprolića danas, kako bi se osvojila i očuvala vlast, dobro je poznata i na ovim prostorima.

Na približno istoj liniji je i korjen otpora Rijada prema Kataru koji se u izvjesnoj  fleksibilnosti i pragmatizmu odmakao ispred Saudijske Arabije pa i od Muhameda ibn Vahaba, ma koliko on bio iz njihove, danas vladajuće katarske loze. Doha toleriše pa i podržava, najblaže rečeno drugi model islamizma karakterističan za   “Muslimansku braću” koja zagovaraju populističke promjene na širem planu i mimo vehabijskog fanatizma. U slučaju podrške Katara Hamasu i Hezbollahu “krimen” je u očima Rijada dvostruk: prvi su ratnički nastrojeni revolucionarni Palestinci, što je samo po sebi previše “modernizma” za rigidne Saudijce, posebno otkada se Rijad iza zavjese sasvim lijepo slaže sa Netanyahuom. Hezbollah je, em proiranski, em su revolucionari. Ujedno si i najveći trn u oku opsesivno ratobornog establišmenta Izraela.

Naš i njihov

U svemu ovome, u vrijeme uspostavljanja veze između Vahaba i el-Sauda ključni zadatak je bio okrenuti druga plemena učenju vehabitskog islama čime se utvrđivao teren za kvaziplemensku zajednicu, što je na duhovnom terenu objedinila teritorij kasnije artikuliran kao Saudijska Arabija. Sa Sauditima, zaduženim za državu, i Vehabitima zaduženim za vjeru koja je u temeljima države. Ostalo je “tehnika”, zapravo prisila u propovijedanju uz savremene mitove: čak je bogatstvo nafte nagrada pravovjernima, kao i druga osvojena materijalna dobra koja im pripadaju. Naprotiv, svaka inovacija i neposluh prema onima koji se moraju slušati donose propadanje muslimanskog svijeta!

Uz vehabizam na tim prostorima pragmatski je promoviran i selafizam (ili salafizam). Istoričari islama rađanje ovog pokreta pripisuju reformatorima Džamal al-Din al-Afganiju, Muhamad Abduhu i Rašid Ridi. I njihovo učenje na najširoj osnovi traži od muslimana poštivanje osnova islama, ali se pri tome mogu uzimati u obzir i novi tehnološki i društveni dometi u svijetu. Na tom terenu je i temeljna, teorijska razlika između vehabizma i Muslimanske braće. Vehabizam apsolutno rigidno, ne priznaje nikakav odmak od izvora u prošlosti dok salafizam, opet teorijski, dozvoljava izvjesno uvažavanje modernizma. Ipak, ekstremne, fundamentalističke interpretacije islama su dominanta u današnjoj raširenoj praksi tumačenja islama, i salafijskog kao i vehabijskog.

Vjerska dominacija poput vehabizma i sličnih pravaca posebno paničan strah ima od sekularizma i modernizma svake vrste. Vahabizam je po svojoj zakletvi protiv “budućnosti”, konzervativnoj rigidnosti i spremnosti na krvavi obračun kako bi se zaštitio, bio i ostao brana Saudima protiv revolucija i reformi

Za nas, na istorijskim prostorima multinacionalnih i multireligijskih društava i država, posebno je pogubna doktrina Muslimanske braće koja u svojim učenjima de facto ne priznaje ni državu ni naciju, već samo svekoliko muslimansko pripadništvo ili “bratstvo” (ummu). To u rigidnoj populističkoj interpretaciji otvara vrata već poodmaklo raširenom zaključku da je “svaki musliman bilo gdje u svijetu bliži od bilo kojeg komšije koji nije musliman...” Šta to znači za našu istorijsku i društvenu realnost, politiku i budućnost, nije teško dokučiti. Nažalost, na toj premisi koju su na svoj način ovdje prihvatili i političari drugih religija (naš i njihov), uočljivo se grade putevi za osvajanje i održavanje vlasti.
 
Saudijska Arabija je iz svojih strahova od arapskog nacionalizma, posebno u vrijeme vladavine kralja Fahda, nastojala da ostvari utjecaj na Kairo i tamošnju vodeću svjetsku islamsku naučnu instituciju, Univerzitet Al-Azhar. Podjednako tako, kralju su trebali i tehnički obrazovani kadrovi kojih je bilo među Muslimanskom braćom u Egiptu, ali i zbog suzbijanja i kontrolisanja egipatskog panarapskog radikalizma, izrazite opasnosti za Kraljevinu. Fejsalovo “taktičko” prihvatanje salafističkog panislamizma dovelo je i do uobičajenog prilagođavanja jednog dijela učenjaka novoj tendenciji u tumačenju islamske realnosti, pa se sjećam iz vremena mog rada u Kairu kako su neki od njih bili skloni i tvrdnjama da je Vahab, zapravo, bio jedan od – selafista. Danas je tu mnogo škola, pravaca i tumačenja ali je osnovno da su se selafističke grupe u regionu, pa i u Saudijskoj Arabiji radikalizirale i “otele kontroli”. One koje su prihvatile bespogovorno  panislamistički pravac saudijske vanjske politike i neutoljivu želju za apsolutnom hegemonijom u regionu i dalje su potpomagane iz Rijada finansijski i na svaki logistički način u njihovim radikalističkim ponašanjima i terorističkim akcijama.

Propaganda vehabizma i selafizma u međuvremenu radi svoj posao i širi se svom snagom po svijetu, što nam je dobro poznato i u Sarajevu. Da se o Indokini, Filipinima, Iraku, Somaliji, Nigeriji do Afganistana i ne govori. Osnovno pitanje, ipak, ostaje: Ko je najveći profiter u ovoj priči?

Saudijska Arabija jeste ogroman dobitnik ali, očigledno ne i najveći. To je danas biznis najmoćnijih koji će zarad profita podržati i – svekoliku dekadenciju.