NATO, skraćeno, ili Organizacija Sjevernoatlantskog ugovora ili Sjevernoatlantski savez je vojno-politička i sigurnosna organizacija formirana međunarodnim ugovorom sklopljenim 4. aprila 1949. godine između 12 država tadašnjeg “zapadnog bloka”, a danas broji 29 (zapravo 30) zemalja članica od kojih samo Kanada i Amerika nisu na tlu Evrope. 

Zapravo 30 zemlja, jer od jučer (18.3.2020) Sjeverna Makedonija je i formalno postala članica NATO, nakon što je Španija kao poslednja zemlja ratifikovala Sporazum, kako je izjavio  Tvitom generalni sekretar Severnoatlantskog saveza gdin. Jens Stoltenberg (obzirom da su u vanrednom stanju prouzrokovanim Corana virosom okupljanja pa i na pres konferencijama zabranjena). 

“Ima li potrebe za postojanjem NATO-a”?

Osnivači ovog vojno-političkog saveza bili su Belgija, Kanada, Danska, Francuska, Island, Italija, Luksemburg, Holandija, Norveška, Portugal, Ujedinjeno Kraljevstvo i Amerika. Godine 1952. godine došlo je do prvog proširenja, kada su se osnivačima pridružili Grčka i Turska, a tri godine kasnije i Njemačka. NATO savez poslije je proširen na Španiju, Češku, Mađarsku, Poljsku, Bugarsku, Estoniju, Latviju, Litvaniju, Rumuniju, Slovačku, Sloveniju, Albaniju, Hrvatsku, Crnu Goru, i sad i Sjevernu Makedoniju.

Iako bi sa vojno-sigurnosnog stanovišta mogli razmatrati različite teorije i formalne razloge nastanka, suština je u tome da je NATO nakon Drugog svjetskog rata formiran kako bi se “odbranio” od Sovjetskog saveza, što je na određeni način potvrdio i prvi NATO generalni sekretar Hasting Ismay. Stvaranje NATO-a počelo je nešto ranije i to potpisivanjem Briselskog sporazuma između Belgije, Francuske, Luksemburga, Holandije i Velike Britanije, čiji je cilj bio da se razvije zajednička odbrana i ojačaju međusobne veze kako bi se oduprli ideološkim, političkim i vojnim prijetnjama i nacionalnoj sigurnosti koja je bila ugrožena djelovanjem Sovjetskog saveza. Tih godina, odnosno odmah nakon Drugog svjetskog rata, komunistička ideologija Sovjetskog saveza bila je poprilično agresivna i u Evropi je pokušala da pusti svoje korijene, što i nije bilo teško s obzirom na ratom opustošene zemlje i veliki broj nezadovoljnih radnika.

Kako bismo osvjetili vojno sigurnosnu i geopolitičku sliku dovoljno je reči da je u Grčkoj 1946. godine započeo građanski rat, predvođen komunistima koji su svoje ideje nekoliko godina širili kao spasonosne. Kada su vidjeli da NATO sve više jača, kao protivtežu Sovjetski savez je 1955. godine formirao Varšavski pakt koji je okupio zemlje oko SSSR-a, međutim za razliku od NATO-a koji i danas traje, Varšavski pakt raspušten je polovinom 1991. godine, a od tada pa do danas traje rasprava o temi: “Ima li potrebe za postojanjem NATO-a”?

Integracije BiH u NATO nemaju alternativu

Koliko je NATO vojno-sigurnosna, a koliko politička organizacija, možda najbolje pokazuje podatak da je prva vojna akcija NATO-a bila upravo u Bosni i Hercegovini 1994. godine, kada su srušeni srpski avioni. Kasnije je NATO bombardovao i položaje Vojske Republike Srpske, što je danas najjači argument onih koji su protiv članstva u ovom savezu.

S druge strane u Bosni i Hercegovini je puno nas kojima integracije u NATO nemaju alternativu i koji se uglavnom pozivaju na jednu od ključnih odredbi u međunarodnom ugovoru na osnovu kojeg je nastao NATO, a koja kaže: “Potpisnice smatraju da se oružani napad na jednu ili više njih, u Europi ili Sjevernoj Americi, treba smatrati napadom na sve njih i zato se slažu da će u slučaju takvog oružanog napada, svaka od njih, pozivajući se na pravo individualne ili zajedničke samoobrane iz članka 51 Povelje Ujedinjenih naroda, pomoći potpisnici ili potpisnicama koje su napadnute, poduzimajući odmah, same i u skladu s drugim potpisnicama, korake koji se smatraju potrebnima, uključujući uporabu oružane sile, da bi povratile i održale sigurnost sjevernoatlantskog područja”.

Iako je NATO dominantno formiran kao vojna organizacija sa ciljem odbrane svojih članica, ona je danas možda i više politička organizacija, koja kroz svoje programe saradnje ima uticaj na cijeli svijet. U jednom tekstu nije moguće  prikazati šta sve radi NATO i preko kojih programa je aktivan u cijelom svijetu, ali jeste moguće odbraniti tezu da je jedan i jedini put za stabilnost i mir na zapadnom Balkanu. Potvrda teze nije teška, ona se ogleda u konkretnom angžmanu Saveza na Balkanu.

Od početnog osnivanja prve mirotvorne akcije Saveza u Bosni i Hercegovini, države partneri su sastavni dio operacija podrške miru pod vodstvom NATO-a na Balkanu. Tokom godina, čak 10 odsto trupa koje su učestvovale u operaciji podrške miru pod vodstvom NATO-a u Bosni i Hercegovini i 18 posto trupa za održavanje mira koje su sačinjavale Snage na Kosovu (KFOR) činile su države partneri i ostale države koje nisu u NATO-u. 

Dugoročno održavanje mira

Nakon potpisivanja Daytonskog mirovnog sporazuma 14. decembra 1995. godine, dio Snaga za implementaciju mira (IFOR) koje su poslane u Bosnu i Hercegovinu sačinjavale su trupe iz 14 država partnera. Uz mandat Ujedinjenih nacija za implementaciju vojnih aspekata mirovnog sporazuma, misija Snaga za implementaciju mira (IFOR) bila je osiguravanje prekida neprijateljstava, razdvajanje oružanih snaga tek stvorenih entiteta ratom razorene zemlje (Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske) i posredovanje među teritorijima dvaju entiteta. 

U decembru 1996. IFOR su zamijenile manje Stabilizacijske snage (SFOR). Uz sprečavanje nastavka sukoba i promoviranje klime u kojoj mirovni proces može napredovati, misija Stabilizacijskih snaga (SFOR) proširila se kako bi uključila podršku civilnim agencijama uključenim u napore međunarodne zajednice da u državi trajan mir. Trupe za očuvanje mira pomagale su izbjeglicama i prognanima da se vrate u svoje domove i doprinijela je reformiranju bosanskih vojnih snaga. 

Kako se sigurnosna situacija postepeno poboljšavala, broj mirotvoraca u državi se progresivno smanjio sa 60.000 trupa koje su poslane na početku na oko sedam hiljada 2004. godine. Operacija pod vodstvom NATO-a u Bosni i Hercegovini završila je u decembru 2004. godine kada je odgovornost za održavanje sigurnosti prenesena na misiju kojom upravlja Europska unija. 

Uspješno okončanje misije SFOR-a je svjedočanstvo mudrosti široke, dugoročne perspektive održanja mira i obnove. To je i opravdanje strpljivosti i upornosti koje su saveznici i države partneri pokazali u čitavoj regiji Balkana tokom prethodne decenije i koje su nastavili pokazivati kada je u pitanju Kosovo. 

Prekid mandata SFOR-a nije značio kraj NATO-ovog angažmana u Bosni i Hercegovini. NATO je u našoj državi zadržao vlastito vojno sjedište koje je usmjereno na pomoć bosanskoj vlasti u reformi odbrane i pripremi države za članstvo u Partnerstvu za mir. Radi i na borbi protiv terorizma, hapšenju osumnjičenika za ratne zločine i sakupljanju informacija i odbrani od neprijateljskog hibridnog cyber djelovanja.

NATO na Kosovu

Snage za očuvanje mira pod vodstvom NATO-a poslane su na Kosovo, nakon što su 78-dnevni zračni napadi Saveznika na ciljeve u Saveznoj Republici Jugoslaviji prisilili Miloševićev režim da pristane na zahtjeve međunarodne zajednice i povuče srpske snage sa Kosova kako bi se okončala nasilna represija nad kosovskim Albancima, te omogućio povratak izbjeglica.

Zaključak Vojno-tehničkog sporazuma između NATO-a i tada jugoslavenskih zapovjednika bio je temelj za dopuštenje za slanje Snaga na Kosovo (KFOR) u oblast pod mandatom UN-a u junu 1999. godine. Njihova misija je bila spriječiti obnovljeno neprijateljstvo, uspostaviti sigurnu atmosferu i podržati međunarodne humanitarne napore i rad Privremene administrativne misije Ujedinjenih nacija na Kosovu (UNMIK). 

U punoj snazi početne trupe KFOR-a brojale su oko 43.000 ljudi. Progresivna smanjivanja trupa više su nego prepolovila taj broj. U oktobru 2004. godine, snage od 18.000 ljudi sačinjene su od trupa većine članica NATO-a, devet država partnera i dvije države koje nisu u NATO-u, Argentine i Maroka. Bliskom saradnjom sa UNMIK-om, KFOR je pomagao u izgradnji sigurnog okruženja na Kosovu u kojem je uz međunarodnu pomoć nastavljen i poticaj rasta demokratije. U toku je civilna obnova, a u oblast je vraćen dio sigurnosti i normalnog života. Na Kosovu ostaju značajni izazovi i postoji stalna potreba za snažnom vojnom prisutnošću, što je pokazalo i npr. izbijanje međuetničkog nasilja u martu 2004. godine.

Zajednički rad

Jedan od ključnih ciljeva Partnerstva za mir je razvijanje snaga država partnera tako da one mogu raditi zajedno sa snagama NATO-a na mirovnim aktivnostima. Bilateralni programi i vojne vježbe pomažu državama partnerima da razviju sposobnost učestvovanja u mirovnim aktivnostima uz NATO snage. Od ključne je važnosti naučiti govoriti isti jezik - engleski - i razviti mogućnost zajedničkog rada.  

Naše vojne snage se sve više prilagođavaju operativnim normama Saveza kako bi pomogle u osiguravanju učinkovitosti na terenu i prihvaćaju procedure i sisteme kompatibilne sa onima koje koristi NATO. U tom smislu koncept operativnih sposobnosti igra glavnu ulogu. Ćelija za koordinaciju partnerstva, formirana 1994. godine pri Vrhovnom zapovjedništvu savezničkih snaga za Evropu (SHAPE), podržava strateške komande NATO-a u koordinaciji obuke i vježbi. Samo u takvim obukama i vjezbama Oružane snage su u 2019. godini učestvovale na 14 vježbi u 12 država.

Operacije očuvanja mira, saradnja po pitanju borbe protiv terorizma, reforme odbrane, ekonomski aspekt sigurnosti, pripremljenost na katastrofe, kontrola naoružanja, logistika, vazdušna odbrana i kontrola upravljanja vazdušnim prostorom, oružje, obrazovanje i obuka, nauka, sajber-sigurnost samo su neke od oblasti kojima se danas NATO bavi na Zapadnom Balkanu, ali i širom svijeta.

(Autor je profesor na Fakultetu za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije, na kome je i prodekan za nauku, Univerziteta u Sarajevu)