Studija o percepciji i promociji evropskog identiteta, koju su radili Centar za ekonomska istraživanja (ZEW) iz Manhajma i ifo Institut iz Minhena, objavljena krajem prošle godine pod naslovom “Nijemci, Francuzi, Italijani i Evropljani, Prilog za razvoj evropskog identiteta”,  pokazala je da raste broj građana Evropske unije koji se identificiraju s evropskim identitetom. Evropljanima, prema ovom istraživanju, sebe najviše smatraju mlađi, dobro obrazovani, oni koji su puno putovali i koji su u redovnom kontaktu s ljudima iz drugih država Evropske unije. S druge strane, oni stariji, manje imućni, koji manje znaju o EU i žive u ruralnim sredinama, manje se osjećaju kao Evropljani. Jedan od zaključaka istraživanja je da interesiranje za politiku i vjera u demokratski sistem doprinose jačanju evropskog identiteta.

Sam koncept evropskog državljanstva promoviran je u Maastrichtu 1992. a utvrđen je amsterdamskim sporazumom pet godina poslije. No, pitanje evropskog identiteta (koje je blisko povezano s pokušajem usvajanja evropskog ustava) od početka je izazvalo brojne rasprave u Evropskoj uniji. Tačnije, po mnogima koji su se bavili ovom temom, ideja evropskog identiteta postala je od sedamdesetih godina prošloga vijeka jednim od najvažnijih pitanja političara i birokrata Evropske zajednice. 

Kolektivni identiteti

Razlog tome je što se od tada aktualizira ideja stvaranja evropskog javnog prostora (evropske javnosti), a što je i ozvaničeno 1973. usvajanjem deklaracije Concerning European Identity koja kao glavne karakteristike Evrope u prvi plan stavlja: vladavinu zakona, poštovanje ljudskih prava i zajedničko tržište. Po nekim teoretičarima zbog sve većeg uviđanja da bi nedostatak osjećaja pripadnosti Evropi mogao potkopati razvoj jedinstvenog evropskog tržišta devedesetih je izgradnja evropske kulture (i “evropske svijesti”) ugrađena u ciljeve evropske zajednice. 

S tim ciljem s jedne strane se na sve načine promovira ideja evropske kulture koja odgovara ideji Evrope kao jedinstvenog tržišta, dok se s druge strane naglašavaju (ali i njeguju) brojne različitosti u kulturi (i jeziku) čime se podržava multikulturizam Evrope kroz poruke: “jedinstvo i različitost”, “kulturni mozaik”, “obitelj kultura”... zbog čega neki autori govore o “jednoj kulturi determiniranoj mnogim kulturama”.

U Evropskoj uniji kruži anegdota da bi Jean Monnet (idejni tvorac stvaranja evropske zajednice) kada bi mogli ponovno početi s procesom izgradnje Evropske zajednice, tvrdio da bi morali početi od kulture, a ne od ekonomije. Po Banusu ova izjava (anegdota) vezuje se prije svega uz koncept izgradnje kolektivnih identiteta kakav je karakterizirao formiranje modernih nacija tokom 19. stoljeća, pri čemu je upravo kultura – jezik, književnost, umjetnost, obrazovanje – bila ključna poveznica građana nekog entiteta i temelj za izgradnju njihova zajedničkog identiteta.

Jan Such, profesor iz Poljske u svom radu “Nacionalni identitet naspram evropskog identiteta” smatra da su demokracija i gospodarski liberalizam (doktrina promicanja ekonomije slobodnog tržišta) uz politiku i ekonomiju, sfere na kojima bi se evropski identitet trebao temeljiti. No, također, navodi i važnost kulture, a kao posebno bitno pitanje ističe – jezik. O tome piše: “U raznim evropskim zemljama 350 milijuna ljudi govori dvadeset i jedan službeni jezik: tri ’kongresna’ jezika (engleski, francuski i njemački) i dva ’polukongresna’ (španjolski i ruski). Premda je engleski bez sumnje dominantni jezik, uvjerenje da će u budućnosti svi Evropljani govoriti jednim jezikom (npr. engleskim) je utopija. Jezična (kao i kulturna) konkurencija borba je za budući karakter evropskog identiteta, hoće li imati engleski, francuski ili njemački ’prizvuk’.” Po Suchu će u budućnosti upravo ekonomija, ali i informatičke nauke imati velikog uticaja na stvaranje univerzalnog identiteta i evropska integracija je jedan od koraka ka globalnoj integraciji, “a evropski identitet blizu je postizanja razine globalnog identiteta”. 

Gospodarska racionalnost

Različiti autori ukazuju na dva bitna procesa: integracija Evrope ne znači negiranje, odnosno ukidanje nacija ili država (barem u doglednom vremenskom razdoblju, mjerljivom godinama ili čak stoljećima), s druge strane neke funkcije država postaju zastarjele ili ograničene jer ih preuzimaju ili globalne gospodarske korporacije ili organizacije nadnacionalnog karaktera. Stvaranje jedinstenog tržišta u Evropi dovelo je do gospodarske racionalnosti koja već sad prelazi granice nacija i država u Evropskoj uniji što se širi na gospodarske sisteme gotovo cijelog svijeta, a sve to se reflektira na promjene svijesti o nacionalnim identitetima. Ovim procesima gospodarska pitanja postala su važnija od političkih što je po mnogim autorima pozitivno jer “politika dijeli, a ekonomija ujedinjuje” i u prilog ovoj tvrdnji navode da bi bez ekonomskih integracija Evropa danas još uvijek bila vojno i politički podijeljena. 

Kroz rasprave o evropskom identitetu vidljivo je u radovima mnogih autora da bi zajednički idenitet Evropljana obuhvatao sljedeće sfere društvenog života: gospodarski, kulturni, politički i vojni, pri čemu se mnogu slažu da kulturni identitet predstavlja kičmu evropskog identiteta.

No, navedeni procesi integracija (uz globalizaciju) izazivaju otpor kod pojedinih grupa i naroda, što doprinosi povećanju razlika. Primjer su dešavanja u Istočnoj Evropi, gdje su i nakon poraza stare strukture real-socijalizma temelj društvenih sukoba koji u osnovi imaju oživljavanje etničkih elemenata i nacionalističkih stajališta. Uz to, kao kamen spoticanja, čak i u Zapadnoj Evropi, pojavljuju se religije. Povijest Evrope nas uči da je prosječni Evropljanin kršćanin, odnosno da se evropska civilizacija smatra kršćanskom, ali stoji i činjenica da je kršćanska Evropa podijeljena u tri jasno odijeljene vjeroispovijesti: rimokatoličku, protestantsku i pravoslavnu, što predstavlja faktor dezintegracije kako su pokazali i sukobi vođeni u nekim dijelovima Evrope. Ali kad se govori o religijama u Evropi nikako se ne smiju zaboraviti pripadnici jevrejske i muslimanske vjere, kao ni razni zagovornici različitih sekti, pripadnici nekih manjih religijskih grupa, a na kraju ni agnostici i ateisti, kao ni brojni migranti... jer svi imaju i zagarantirana su im ista ljudska prava.