Evropska unija garantira mir već 70 godina i to je činjenica koju ni najveći skeptici ne mogu pobiti. No, kada se govori o današnjoj Evropi, njenim integracijama, zajedničkim politikama, često se zaboravlja kontekst u kome je nastajala, opterećena krvavom prošlošću i sukobima evropskih naroda, i koliko su uz ekonomske integracije bili važni procesi pomirenja.
U brošuri “60 dobrih razloga za EU” koju je izdala Evropska komisija dajući odgovore i objašnjenja na pitanje “zašto nam je potrebna Evropska unija i koje su sve prednosti koje omogućuje građanima” na prvom jestu stoji: Evropska unija garantira mir već 70 godina. Čak i najveći skeptici koji zagovaraju tezu da se Evropska unija razvila isključivo iz zajedničkih ekonomskih interesa zemalja zapadne Evope ne mogu pobiti ovu činjenicu, odnosno činjenicu da su zajedničke ekonomske ideje od kojih se 1951. godine izrodila Evropsku zajednicu za ugljen i čelik, pratile i ideje koje su vodile ka političkoj integraciji država.
Schumanov plan
Robert Schuman, francuski ministar vanjskih poslova, predložio je 9. maja 1950. godine plan koji bi regulirao odnose na području crne metalurgije, odnosno kojim bi se regulirali odnosi u proizvodnji i distribuciji ugljena i čelika što je predpostavljalo izgradnju naddržavnih institucija koje bi bile zadužene za to. S obzirom na tadašnje odnose Njemačke i Francuske, opterećene brojim antagonizmima i svježim sjećanjima o dešavanjima iz Drugog svjetskog rata, bio je ovo vizionraski plan.
Schumanov plan, poznat i kao Schumanova deklaracija, koji je podrazumijevao zajednički nadzor francuske i njemačke proizvodnje i distribucije čelika, imao je za cilj i sprečavanje mogućnosti izbijanja novih sukoba na evropskom kontinentu. Nakon objave ove inicijative, uz Francusku i Njemačku su joj se pridružile zemlje Beneluxa – Belgija, Danska i Holandija i 18. aprila 1951. potpisan je Pariški ugovor kojim je osnovana Evropska zajednica za ugalj i čelik, preteča današnje Evropske unije. Schumanov plan bio je početak procesa evropskih integracija i evropskog ujedinjenja zbog čega je Evropsko vijeće u Milanu 1985. godine odlučilo da se upravo 9. maj, dan kad je Schuman objavio svoj plan, obilježava kao Dan Evrope.
No, to nikako ne znači da je sama ideja ujedinjenja Evrope izvorno Schumanova. Pojavljivala se ona i ranije, a nakon Drugog svjetskog rata, stravičnih razaranja i zločina, od 1945. do 1950. godine nekoliko hrabrih državnika je odlučilo raditi na njoj i uvjeriti svoje narode da je vrijeme da Evropa započne novo razdoblje. Među njima su bili Robert Schuman, Konrad Adenauer, Alcide de Gasperi i Winston Churchill. Formiranjem prve Evropske zajednice u državama koje su donedavno ratovale, čime je proizvodnja uglja i čelika stavljena pod kontrolu zajedničkog tijela, na praktičan i simboličan način poslata je snažna poruke: ratne sirovine pretvorene su u instrumente pomirenja i mira.
Sama ideja na osnovu koje je nastao Schumanov pripada Jeana Monnetu, francuskom ekonomisti i diplomati, koji je intenzivno radio na ujedinjenju i pomirenju Njemačke i Francuske, okupljajući oko sebe grupu istomišljenika. Poslije Drugog svjetskog rata zadužen je za stvaranje ekonomskog plana za oporavak francuske nacionalne ekonomije koja je devastirana u njemačkoj okupaciji.
Kad se govori o današnjoj Evropi, odnosno Evropskoj uniji često se zaboravlja kontekst u kome je nastala i krvava zajednička prošlost naroda koji su je stvarali i koju nije bilo tako lako, kako se danas čini, prevazići. Ilustrira to i činjenica da je verifikacija sporazuma o zajednici za ugalj i čelik u nacionalnim parlamentima potrajala oko dvije godine.
Monnetove ideje
Mladen Puškarić u svojoj knjizi “Razvoj europske integracije” piše: “Kraj Drugoga svjetskog rata Francuska je dočekala kao dio velike savezničke četvorice, što joj po objektivnim kriterijima, vojnim, političkim i gospodarskim, nikako nije pripadalo. Zahvaljujući britanskom zalaganju i lobiranju, Francuska je 1945. godine postala dio četvorice, koji su određivali poslijeratnu sudbinu Njemačke, ali i Europe. Tu svoju povijesnu priliku Francuska je iskoristila za realizaciju vlastitih interesa, koji se često nisu poklapali s interesima ostalih zapadnih saveznika. (...) Francuska je provodila politiku svekolikog slabljenja njemačke države u cilju njezina dovođenja u takvu gospodarsku, vojnu i političku poziciju, da više nikada ne može ugroziti Francusku.” Što ne čudi ako se zna da je u svega 70 godina (do kraja Drugog svjetskog rata) Francuska od svojih susjeda bila napada čak tri puta, što je ostavljalo velike posljedice i zbog toga se francuski planovi nakon Drugog svjetskog rata nisu poklapali sa planovima saveznika.
Charles De Gaulle naručio je od Monneta ekonomski plan za oporavak Francuske i kada je urađen temeljio se na slabljenju njemačke privrede. Na pritisak ostalih saveznika, a najviše Sjedinjenih Američkih Država koje su imale svoje planove za Evrope pri čemu je bio bitan i početak Hladnog rata (1948) u kojoj je tada podijeljena Njemačka imala itekako važnu ulogu, Monnet je revidirao svoj plan. Naime, SAD su zahtjevale od Francuske da promjeni svoj odnos prema Njemačkoj i da u zajedničkim interesima počnu graditi novu, moderniju ekonomiju zapadne Evrope i tada Monnet predlaže zajedničku zajednicu za ugalj i čelik.
Prema Monnetovu prijedlogu proizvodnja i distribucija uglja i čelika ne bi više bila kontrolirana od nacionalnih vlada, već bi bila pod jurisdikcijom novoosnovanog nadnacionalnog tijela. Plan je predstavljen francuskom ministru vanjskih poslova, Robertu Schumanu (jer je predsjednik francuske vlade, Georgesu Bidaultu, u to vrijeme bio prezauzet), a Schuman je Monnetov plan predstavio svijetu.
O tome Puškarić piše: “U ožujku (1950) uz suglasnost i podršku američke administracije francuski direktor Ureda za plan i modernizaciju Jean Monnet predložio je sektorski model integracije čiji je konačni cilj stvaranje ekonomske i političke integracije s nadnacionalnim institucijama. Jean Monnet razradio je ideju o stvaranju Europske zajednice za ugljen i čelik s nadnacionalnom institucijom Visokog povjerenstva, koje u ime Zajednice kontrolira industriju ugljena i čelika umjesto nacionalnih vlada. Zbog zauzetosti tadašnjeg predsjednika francuske vlade, Georgesa Bidaulta, francuski ministar vanjskih poslova Robert Schuman na sebe je preuzeo organizaciju pripreme i objave dokumenta, koji će po njemu dobiti i ime, a označit će službeni početak europske integracije.”
Ekonomske integracije i pomirenje
No, da li su ekonomske integracije dovoljne za pomirenje?
Pomirenje francuskog i njemačkog naroda bio je kamen temeljac uspostavljanja dugoročnog mira u Evropi. I sam Monnet je bio svjestan da ekonomska integracija može puno toga uraditi za zajedništvo u Evropi, prvenstveno Njemačke i Francuske, ali da istinskog pomirenja nema bez uključivanja elita, prvenstveno političkih, ali i i sindikata i svih ostalih građana zbog čega je shvatao koliko je neophodno i bitno raditi na glavnim izvorima informacija u društvu: obrazovanju i medijima. Stoga ne čudi što se Monnet smatra duhovnim ocem procesa evropske integracije. No, svakako ne treba zaboraviti da je uz svo vizionarstvo, znanje i obrazovanje Monneta, evropskim integracijama pogodovalo to što su imale podršku saveznika koja je bila pojačana jačanjem uticaja s istoka, ideja koje su poticale iz Rusije.
Robert Schuman je francusko-njemačkog porijekla i upravo njegova prošlost je nesumnjivo puno uticala na formiranje njegovih stavova – tokom Prvog svjetskog rata borio se u njemačkoj carskoj vojsci, između dva rata je gradio karijeru francuskog političara, tokom Drugog svjetskog rata uhapsila ga je njemačka tajna policija Gestapo i odvela u logor odakle je pobjegao i pridružio se francuskom pokretu otpora koji je vodio general De Gaulle.
O granicama između država (naroda) Schuman je govorio: “Političke granice rezultat su iz povijesne i etničke evolucije vrijedne poštovanja, dugog napora nacionalnog ujedinjenja; ne može se ni pomisliti da se izbrišu. U nekim vremenima, pomicane su nasilnim osvajanjima ili plodonosnim vjenčanjima. Danas je dovoljno ne pridavati im nekadašnju vrijednost. Granice u Europi morat će biti sve manje preprekom razmjeni ideja, osoba i dobara. Osjećaj solidarnosti među narodima pobjedit će već sada prevladane nacionalizme čija je zasluga što su države obdarili tradicijom i čvrstom unutrašnjom strukturom. Na tim starim temeljima treba izgraditi novi kat: nadnacionalno će počivati na nacionalnim zasadima. Neće biti nijekanja slavne prošlosti nego će doći do procvata nacionalnih energija njihovim objedinjavanjem u službi nadnacionalne zajednice.”
Uvažavajući različitosti, uz naglašavanje da se evropske države nikad ne mogu ujediniti kao američke i zbog svoje povijesti, Schuman je tražio ono što je zajedničko evropskim narodima, nešto oko čega će se različiti narodi sa svojim različitim identitetima moći okupiti, i pronašao je to u demokratskim vrijednostima i kršćanstvu (koje u svojoj doktrini zagovara oprost i ljubav prema bližnjem) i koji do tada i jesu najviše uticali na formiranje identiteta evropskih naroda, smatrajući da se na tome može graditi proces evropske integracije, a samim tim i mir.
O tome je pisao: “Ovdje djeluje doktrina kršćanstva. Demokracija svoje postojanje duguje kršćanstvu. Rođena je onoga dana kada je čovjek pozvan da u vremenu svoga života ostvari dostojanstvo svoga bića, u individualnoj slobodi, poštovanju prava svakoga i ostvarenjem bratske ljubavi prema svima. Nikada prije Isusa Krista nisu bile formulirane takve ideje. Demokracija je tako vezana uz kršćanstvo, doktrinarno i kronološki. Ona se oblikovala s njim, u etapama, u dugim opipavanjima, katkad uz cijenu pogrešaka i ponovnih padova u barbarstvo. Jacques Maritan, naš veliki kršćanski filozof, čije smo sjajno učenje mi Francuzi neopravdano zapostavili, umjesto da ga iskoristimo, obilježio je ovaj paralelizam u razvoju kršćanske ideje i demokracije. Kršćanstvo je učilo o prirodnoj jednakosti svih ljudi, djece istoga Boga, koje je okupio isti Krist, bez obzira na rasu, boju, klasu ili strukturu. Učinio je da se prizna dostojanstvo rada i obavezao sve da se tom dostojanstvu pokore. Priznao je primat unutrašnjih vrijednosti koje jedine oplemenjuju čovjeka. Univerzalni zakon ljubavi i milosti pretvorio je svakog čovjeka u našeg bližnjeg i od tada na njemu počivaju društveni odnosi kršćanskog svijeta. To učenje i praktične posljedice koje iz njega proistječu preobrazili su svijet. Ta se revolucija ostvarila ponesena duhom evanđelja koje je polaganim radom, popraćenim gdjekad teškim borbama, oblikovalo naraštaje. Doista jednosmjerno: reminiscencije iz prošlosti i zli nagoni pokvarene prirode bili su teret tome razvoju, a i dalje ga ometaju. Ako to vrijedi za nas koji smo privilegirani, koji izvlačimo korist iz kršćanskog atavizma, onda je to još mnogo prisutnije u onih koji su upravo došli u privi doticaj s kršćanstvom.”
I demokršćanski političar, Konrad Adenauer, koji ima ključne zasluge za oporavak Njemačke nakon Drugog svjetskog rata i njene evropske integracije, u svom političkom djelovanju naglašavao je ideje kršćanstva, zapadne civilizacijske vrijednosti, antinacionalističku orijentaciju i socijalno tržišno gospodarstvo. Adenauer je 1949. imenovan za njemačkog kancelara i uz francusko-njemačko pomirenje evropske integracije za njega su značile i simbol borbe protiv sovjetskog utjicaja u Njemačkoj i Evropi.
Sve navedeno utjecalo je da se u zapadnoj Evropi formira novi poredak, temeljen na zajedničkim interesima njenih naroda, formaliziran ugovorima koji su garantirali vladavinu prava i jednakost državama.
