Prvostepena presuda Radovanu Karadžiću izrečena je 24. mart 2016. godine i Karadžić je proglašen krivim na osnovu individualne krivične odgovornosti (član 7(1) Statuta ICTY). Od 11 tačaka optužnice presuđen je po 10 tačaka, a oslobođen je krivice samo po tački 1. optužnice – za genocid u drugim općinama u BiH počinjen tokom 1992. godine. Karadžić je presuđen za sva četiri udružena zločinačka poduhvata: za sveobuhvatni zločinački poduhvat od 1991. do 1995. godine u Bosni i Hercegovini; udruženi zločinački poduhvat za Srebrenicu; udruženi zločinački poduhvat za Sarajevo i udruženi zločinački poduhvat za držanje talaca pripadnika UN-a. Uz to Radovan Karadžić je proglašen krivim za: genocid; progone (zločini protiv čovječnosti); istrebljivanje (zločini protiv čovječnosti); ubistvo (zločini protiv čovječnosti); ubistvo (kršenja zakona ili običaja ratovanja); deportaciju (zločini protiv čovječnosti); nehumana djela – prisilno premještanje (zločini protiv čovječnosti); terorisanje (kršenja zakona ili običaja ratovanja); protivpravne napade na civile (kršenja zakona ili običaja ratovanja); uzimanje talaca (kršenja zakona ili običaja ratovanja). Radovan Karadžić je prvostepenom presudom osuđen je na kaznu zatvora u trajanju od 40 godina. Na ovu presudu Karadžić je uložio žalbu i žalio se na sve nalaze Prvostepenog vijeća. Tužiteljstvo haškog trbunala također je uložilo žalbu i žalilo se na dio presude koji se odnosi na utvrđivanje genocida počinjenog u sedam općina BiH tokom 1992. godine i zatražilo je za Karadžića doživotnu kaznu zatvora.
Drugostepena presuda Radovanu Karadžiću bit će izrečena 20. marta 2019. godine. U nekoliko nastavaka donosimo najvažnije zaključke prvostepene presude koju je Vijeće Haškog tribunala izreklo Karadžiću.
Istorijski kontekst (po presudi)
1. Prvi višestranački izbori
38. 18. novembra 1990. održani su prvi slobodni višestranački izbori i za skupštine opština i za zakonodavno tijelo na republičkom nivou. SDA je osvojila 86 od ukupno 240 mjesta u oba vijeća, SDS je osvojio 72 mjesta, a HDZ 44 mjesta. Preostalih 38 mjesta pripalo je predstavnicima osam različitih stranaka. U praksi, rezultati izbora načelno su održavali etnički sastav stanovništva, pri čemu je svaka etnička grupa glasala za sopstvenu nacionalnu stranku.
39. Poslije izbora u SRBiH, u skladu s međustranačkim dogovorom formirana je koaliciona vlada, na čijem čelu je bilo sedmočlano Predsjedništvo, s Alijom Izetbegovićem, vođom SDA, kao prvim predsjednikom. SDS je izabrao Momčila Krajišnika za predsjednika Skupštine, a HDZ je imenovao Juru Pelivana za predsjednika Vlade. U svakoj opštini, izvršne funkcije su raspodijeljene prema nacionalnom sastavu dotične opštine.
2. Regionalizacija BiH
40. Proces regionalizacije počeo je formiranjem zajednica opština, što je dovelo do stvaranja autonomnih oblasti i regija. 21. januara 1991. predsjednici 21 skupštine opštine u Bosanskoj Krajini, regiji na sjeverozapadu BiH, započeli su pripreme za formiranje ZOBK. Regionalni odbor SDS-a formalno je odobrio inicijativu za stvaranje ZOBK-a 7. aprila 1991.
41. Ubrzo poslije toga, inicijativa za stvaranje ZOBK-a naišla je na otpore i kritike. Skupština SRBiH donijela je rezoluciju kojom je tražila da se obustavi regionalizacija dok ne bude postignut politički dogovor. 21. aprila 1991. SDA je organizovala skup u Banjaluci u znak protesta protiv “nacionalne regionalizacije” BiH. (Fus nota: dokaz P971 (Izvještaj vještaka Roberta Donie pod naslovom “Porijeklo Republike Srpske, 1990.-1992.”, 30. juli 2002.), e-court str. 26 (gdje se citira sljedeća Izetbegovićeva izjava: “Onaj ko kaže da ovdje ima 51 odsto Srba i da je to onda srpska opština, taj ne misli dobro. (…) Jer, šta je sa onih 49 odsto Muslimana i Hrvata, kome oni pripadaju? Bosna je pomiješana nacionalno i nema tu dijeljenja, osim ako neko želi nered i krv. A mi to nećemo.”) Nakon tih kritika, optuženi (Karadžić) je, kao predsjednik SDS-a, osudio koncentraciju vlasti u Sarajevu i pozvao da se regionalizacija odbrani kao rješenje za ekonomsku krizu.
42. Do 25. aprila 1991, kada je održana osnivačka skupština ZOBK-a, skupštine 14 opština s velikom srpskom većinom glasale su da se priključe ZOBK-u, među njima i Ključ. Pošavši stopama Bosanske Krajine, u maju 1991. formirane su još dvije zajednice opština, i to Romanije i Istočne i Stare Hercegovine. U septembru su zajednice opština promijenile ime u SAO, uključujući i ZOBK, koji je 16. septembra 1991. promijenio ime u ARK.
43. U junu 1991. jedan broj pripadnika SDS-a iz Hrvatske i Bosanske Krajine, na čelu s Milanom Babićem, počeo je da pravi planove za proglašenje ujedinjenja Hrvatske i Bosanske Krajine, potpisavši “Sporazum o saradnji”. 27. juna 1991. delegati su jednoglasno odobrili taj sporazum i usvojili “Proglas o ujedinjenju”, čiji je cilj opisan kao “integracija srpskog naroda u cjelini, a sve s ciljem stvaranja jedinstvene države u kojoj će živjeti svi Srbi na Balkanu”. Uprkos Babićevim daljnjim naporima u oktobru 1991. optuženi i drugi članovi SDS-a BiH i dalje su bili protiv te ideje, koja nikada nije realizovana.
3. Raspad SFRJ
44. U Skupštini SRBiH saradnja između političkih stranaka postajala je sve teža. Vlada koja je prvobitno bila koaliciona pala je u oktobru 1991. Poslije raspada višenacionalne SFRJ, brzo je uslijedio raspad višenacionalne BiH, čime su se povećali izgledi za rat u BiH.
45. Zbog nedostatka ljudstva uslijed dezerterstva nesrba iz JNA tokom sukoba u Hrvatskoj, JNA je tokom ljeta 1991. naložila rezervistima u SRBiH da stupe u aktivnu službu. Predsjedništvo SRBiH je potom taj nalog JNA za mobilizaciju osudilo kao nezakonit, zatražilo povlačenje rezervista koji su iz Srbije došli na teritoriju SRBiH i pozvalo građane SRBiH “da ispolje strpljenje, izbjegavaju sve eventualne provokacije i omoguće miran povratak ovih jedinica”. Većina rezervista hrvatske i muslimanske nacionalnosti nije se odazvala pozivu za mobilizaciju, dok se većina rezervista srpske nacionalnosti odazvala, pa su bili prebačeni na lokacije u SRBiH ili u Hrvatskoj.
46. Na sjednici Skupštine SRBiH održanoj u noći između 14. i 15. oktobra 1991. godine optuženi (Karadžić) je održao govor na kraju kojeg je rekao sljedeće: “Nemojte da mislite da nećete odvesti Bosnu i Hercegovinu u pakao, a muslimanski narod možda u nestanak. Jer, muslimanski narod ne može da se odbrani ako bude rat ovdje!” Nakon što je Krajišnik, kao predsjednik Skupštine SRBiH, odgodio sjednicu Skupštine SRBiH do sljedećeg dana, predstavnici HDZ-a i SDA nastavili su zasjedanje bez predstavnika Srba i usvojili deklaraciju o suverenitetu. Ubrzo poslije toga, rukovodstvo SDS-a zatražilo je da se ta deklaracija poništi prije 24. oktobra 1991.
47. 24. oktobra 1991. predstavnici bosanskih Srba u Skupštini SRBiH sastali su se odvojeno i odlučili da formiraju Skupštinu srpskog naroda u BiH. Otvarajući tu sjednicu, Krajišnik je objasnio da glavni razlog za to leži “u ozbiljnom pokušaju narušavanja nacionalnog suvereniteta srpskog naroda u Bosni i Hercegovini i njegovog ustavno-pravnog položaja u Jugoslaviji, a time i ugrožavanje opstanka na teritorijama u Bosni i Hercegovini na kojima živi od pamtivijeka”. 9. i 10. novembra 1991. održan je plebiscit na kome je trebalo da se utvrdi da li Srbi u BiH žele da ostanu u zajedničkoj državi Jugoslaviji, zajedno sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajinom i SAO Slavonijom, Baranjom i zapadnim Srijemom, “te drugima koji se za taj ostatak izjasne”. Ogromna većina Srba glasala je za ostanak u Jugoslaviji. U to vrijeme, nakon što je Hrvatska proglasila nezavisnost, snage JNA su se iz Hrvatske povlačile u SRBiH. 11. decembra 1991. Krajišnik je u ime Skupštine srpskog naroda u BiH, formalno zatražio da JNA “svim sredstvima koja joj stoje na raspolaganju brani teritorije (BiH)”.
48. 17. decembra 1991. ministri inostranih poslova EZ osnovali su komisiju sačinjenu od sudija EZ, poznatu pod imenom Badinterova komisija, koja je trebalo da ocijeni zahtjeve republika SFRJ za sticanje nezavisnosti na osnovu toga da li se pridržavaju određenih smjernica. 20. decembra 1991. Predsjedništvo SRBiH je, uz Nikolu Koljevića i Biljanu Plavšić koji su se izjasnili protiv, glasalo da se Badinterovoj komisiji podnese zahtjev za priznavanje SRBiH kao nezavisne države.
49. 19. decembra 1991. Glavni odbor SDS-a izdao je dokument pod naslovom “Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim uslovima” (dalje u tekstu: Uputstvo s varijantom A i B). Deklarisani cilj je bio da se provedu rezultati plebiscita na kojem je srpski narod u BiH odlučio da živi u jedinstvenoj državi u cilju “povećanja mobilnosti i spremnosti za odbranu interesa srpskog naroda”. Vijeće će kasnije u tekstu ove Presude razmotriti proces izrade, sadržinu i distribuciju Uputstva s varijantom A i B.
50. Poslanici Skupštine srpskog naroda u BiH sastali su se 21. decembra 1991, izrazili snažno protivljenje procesu koji je predložila Badinterova komisija i odobrili pripreme za formiranje srpske republike. 9. januara 1992. Skupština srpskog naroda u BiH proglasila je Srpsku Republiku BiH, kojoj je 12. avgusta 1992. promijenjeno ime u Republika Srpska.
52. Početkom 1992. godine dijelom i zbog odbijanja nesrba da se odazovu na mobilizaciju za rat u Hrvatskoj, kako je gore razmotreno, jedinice JNA u BiH sve više su postajale “isključivo srpske jedinice”, a JNA je u svojoj kadrovskoj politici otvoreno davala prednost Srbima. Početkom 1992. u SRBiH je bilo oko 100.000 pripadnika JNA, s više od 700 tenkova, 1.000 oklopnih transportera, teškim naoružanjem, 100 aviona i 500 helikoptera, sve pod komandom Generalštaba JNA u Beogradu.
53. 15. januara 1992. Badinterova komisija je preporučila da se od SRBiH zatraži da održi referendum kako bi se provjerila volja naroda u vezi s nezavisnošću. 20. januara, Skupština SRBiH je izglasala odluku da se taj referendum održi 29. februara i 1. marta 1992. Na sjednici održanoj 26. januara 1992, poslanici Skupštine SrRBiH osudili su tu odluku kao nezakonitu. 28. februara 1992, Skupština SrRBiH jednoglasno je usvojila Ustav SrRBiH.
54. Referendum o pitanju nezavisnosti održan je 29. februara i 1. marta 1992. Bosanski Srbi su pretežno bojkotovali referendum, na kojem je ogromna većina glasala za nezavisnost.
55. 28. marta 1992. SDS je bio pokrovitelj kongresa u Sarajevu o “Jugoslovenskoj krizi i srpskom pitanju”. Kongresu, čije je težište bilo na žrtvama i gubicima koje su Srbi pretrpjeli tokom Drugog svjetskog rata, prisustvovalo je 500 učesnika, koje je pozdravio optuženi (Karadžić). Podsjećajući na strah od “genocida usmjerenog protiv Srba”, vođe bosanskih Srba navodile su da su teritorijalne pretenzije na područja izvan onih na kojima žive Srbi opravdane. (Fus nota: dokaz P971 (Izvještaj vještaka Roberta Donie pod naslovom “Porijeklo Republike Srpske, 1990.-1992.”, 30. juli 2002.), e-court str. 41–42 (gdje se upućuje na član 2 Ustava SRBiH od 28. februara 1992: “Teritoriju Republike čine područja autonomnih oblasti, opština i drugih srpskih etničkih cjelina, uključujući i područja na kojima je nad srpskim narodom u Drugom svjetskom ratu izvršen zločin genocida.”).
56. EZ i SAD su nezavisnost BiH priznali u aprilu 1992. BiH je primljena u članstvo UN-a, nakon odluka koje su Savjet bezbjednosti i Generalna skupština donijeli 22. maja 1992.
57. Tokom 16. sjednice Skupštine bosanskih Srba, održane 12. maja 1992. optuženi (Karadžić) je izložio Strateške ciljeve. To su bili sljedeći ciljevi: (i) razdvajanje od druge dvije nacionalne zajednice; (ii) uspostavljanje koridora između Semberije i Krajine; (iii) uspostavljanje koridora u dolini rijeke Drine, odnosno, eliminisanje Drine kao granice između srpskih država; (iv) uspostavljanje granice na rijeci Uni i rijeci Neretvi; (v) podjela grada Sarajeva na srpski i muslimanski dio i uspostavljanje efektivne državne vlasti u svakom od tih dijelova; (vi) izlaz SrRBiH na more. Skupština bosanskih Srba je Strateške ciljeve usvojila na toj sjednici.
(U sljedećem nastavku: SDS je, na čelu s Kardažićem, podjelu BiH započeo još 1991. godine)
