U presudama Haškog tribunala u većem ili manjem obimu u uvodu je utvrđivan kontekst, odnosno kako je došlo do sukoba u Bosni i Hercegovini, i kako se on poslije odvijao, jer su i tužitelji i sudije smatrali da je to potrebno i neophodno zbog dokazivanja optužnica, odnosno teških djela za koja su optuživani pojedinici pred ovim međunarodnim sudom. Ove (pravne) činjenice utvrđivane pred Haškim tribunalom od velike su važnosti, pogotovo nakon okončanja njegovog mandata kao prvog međunarodnog krivičnog suda od Drugog svjetskog rata, jer haško naslijeđe, odnosno njegove arhive, predstavljaju ključni izvor za proučavanje činjenica o sukobima na prostoru bivše Jugoslavije. S jedne strane to je važno zbog brojnih istraživača i historičara iz cijelog svijeta koji proučavaju ovu temu, a s druge strane – što je za zemlje nekadašnje SFRJ možda i važnije jer se s godinama, prvenstveno uz lobiranja Srbije i Hrvatske (i njihovih suradnika u BiH) sve više pokušavaju interpretirati činjenice kako bi se “dokazalo” da je u BiH vođen isključivo građanski rat u kome je bilo više sukobljenih strana koje su činile zločine, a pojedinci iskrivljene haške činjenice koriste čak i za historijski revizionizam. Ove činjenice bi trebale biti važne i sudijama i tužiteljima, kako onima koje zanima međunarodno pravo koje je u radu Haškog tribunala razvijano, tako, možda još i više sudijima i tužiteljima iz BiH koji bi u postupcima u BiH trebali nastaviti rad Međunarodnog krivičnog suda za bivšu SFRJ, koristeći njegovo bogato naslijeđe, a ne svojim radom pokušati pobiti utvrđene činjenice, čemu, nažalost, sve više svjedočimo.
“Tribunal je vršeći svoju funkciju odgovorio na pitanje – zašto je bio rat u Jugoslaviji i kakav je to bio rat. Analiza svih presuda izrečenih do kraja aprila 2015. godine pokazala je da je Tribunal utvrdio prirodu sukoba i ciljeve zaraćenih strana. Bio je to, prema nalazima, međunarodni oružani sukob. Ekspanzionistički rat za teritorije, prvo Srbije protiv Hrvatske, a potom Srbije i Hrvatske protiv Bosne i Hercegovine. Srbija Slobodana Miloševića i Hrvatska Franje Tuđmana nameravale su da stvore velike etnički što čistije države – Veliku Srbiju i Veliku Hvatsku. Srbija, na račun Hrvatske i BiH, Hrvatska na račun BiH. Ceneći dokaze i Tužilaštva i odbrane, sudije su našle da je rat u bivšoj Jugoslaviji bio međunarodni u svim fazama zbog direktnog i indirektnog učešća Srbije i Hrvatske. Rat putem posrednika (proxy war). Rečnikom presuda: Srbija i Hrvatska bile su u ratu sa BiH posredstvom Vojske Republike Srpske i Hrvatskog vijeća obrane, nad kojima su imale opštu kontrolu. Rat je, prema presudama, bio rasprostranjeni i sistematski, diskriminatorni napad na civilno stanovništvo; etničko čišćenje bilo je cilj, a ne posledica rata, kako su tvrdile redom sve odbrane. Cilj vlasti Bosne i Hercegovine, napadnute sa dve strane, bio je – odbrana i oslobađanje celokupne teritorije” ¬– napisala je u briljantnoj analizi Julija Bogoeva, pravnica, novinarka iz Beograda, višegodišnji izvještač iz Tribunala, koja je 13 godina radila i kao analitičar u Tužilaštvu Tribunala (http://www.toaep.org/ops-pdf/5-bogoeva).
Avangarda u nastavcima donosi činjenice koje je Haški tribunal utvrdio tokom godina, u više postupaka, a koje govore o stvaranju i razbijanju bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, nastanku nacionalnih partija, sukobima i ratu u BiH, te koliko su tome doprinjele ideje i želje za stvaranjem Velike Srbije i Velike Hrvatske. Ove činjenice bitne su kako za sve građane koji žive u država nastalim raspadom SFRJ, tako još više za buduće generacije koje iz haških presuda mogu učiti o prošlosti obilježenoj, nažalost, ratovima u kojima su počinjeni stravični masovni zločini. Ali, i naučiti do čega mogu dovesti mržnja, neslaganje i neuvažavanje drugih i drugačijih.
Centralni republički nivo se starao da u članstvu kriznih štabova bude bar jedan skupštinski poslanik. Određujući sastav članstva na taj način, centralna republička tijela i rukovodstvo bosanskih Srba imali su nad njima znatnu kontrolu i vršili ključni uticaj na opštinskom nivou. Zahvaljujući činjenici da su krizni štabovi imali izuzetnu ulogu kao lokalna zakonodavna vlast, kao i činjenici da su poslanici skupštine bosanskih Srba bili povezani s kriznim štabovima, predsjednik Kriznog štaba Ilidža, Nedeljko Prstojević taj sistem vidi kao organizaciono potčinjavanje kriznih štabova samom predsjedniku Skupštine.
Produžetak vlasti
Momčilo Mandić, koji je bio zamjenik ministra unutrašnjih poslova republike bosanskih Srba od aprila do maja 1992, rekao je u svom iskazu da rukovodstvo bosanskih Srba tokom prvih faza sukoba nije uvijek znalo šta se dešava na teritoriji Bosne i Hercegovine i nije moglo upravljati događajima na terenu. U svjetlu dokaza uvrštenih u sudski spis, Vijeće ne prihvata tvrdnju da je rukovodstvo bosanskih Srba ikada u cijelosti izgubilo kontrolu nad događajima. Osim toga, kao što se objašnjava dalje u tekstu, kao i u dijelu 6 ove Presude (presuda Momčilu Krajišniku, prim.aut.), neposredna ili operativna kontrola nad kriznim štabovima i nije bila način na koji je rukovodstvo bosanskih Srba uspjelo da postigne svoje ciljeve na terenu.
Rukovodstvo bosanskih Srba je gledalo na krizne štabove kao na produžetak svoje vlasti u opštinama. Na primjer, rukovodstvo bosanskih Srba, preko stranačkih ili republičkih organa, izdavalo je direktne naredbe ili uputstva kriznim štabovima uopšte i pojedinačnim kriznim štabovima, koji su ih primali i po njima postupali. Sami krizni štabovi navodili su naredbe i odluke regionalnih i centralnih organa kao osnov po kojem postupaju.
15. aprila 1992, upravo u cilju postizanja potčinjenosti i centralizacije vlasti, vlada bosanskih Srba i SNB zaključili su da treba obavijestiti politička rukovodstva svih srpskih autonomnih oblasti da će se njihova međusobna saradnja i svi kontakti odvijati preko centralnih organa republike bosanskih Srba. Prema riječima optuženog (Krajišnik), cilj je bio pokušati izbjeći da svaki SAO djeluje samostalno i da se “ponaša kao posebna država”.
Postoje i drugi primjeri pokušaja centralizacije. Centralne vlasti su pomagale krizne štabove materijalno, kreditima, direktnim finansiranjem, kao i materijalnim sredstvima, uključujući oružje i municiju. Takvu podršku su krizni štabovi često tražili. Krizni štabovi su izvještavali rukovodstvo bosanskih Srba o svojim aktivnostima, iako ne obavezno zvanično ili u pismenoj formi. Primjer preklapanja državnih i stranačkih organa jeste činjenica da je takvo izvještavanje ponekad išlo preko Glavnog odbora SDS-a, ponekad preko skupštine bosanskih Srba, ponekad preko pojedinih vođa, kao što su Karadžić ili optuženi, a ponekad se izvještavalo direktno predsjedništvo bosanskih Srba.
Prema tome, Vijeće zaključuje da je rukovodstvo bosanskih Srba, usprkos povremenom gubitku neposredne ili operativne kontrole u nekim opštinama, krizne štabove u većini opština ipak čvrsto držalo u šaci, a preko njih i same opštine.
Ratna predsjedništva i ratna povjereništva
U junu 1992, s namjerom da još više centralizuje vlast i uredi svoju upravu, rukovodstvo bosanskih Srba počelo je s transformacijom opštinskih kriznih štabova prvo u ratna predsjedništva, a kasnije u ratna povjereništva. Međutim, to troje je u suštini bilo jedno te isto tijelo. Jedina razlika među njima je bila ta što su krizni štabovi trebali zamijeniti samo skupštine opština, a ratna predsjedništva i ratna povjereništva trebala su da zamjene i skupštinu i izvršni odbor.
U praksi, međutim, možda uopšte nije bilo nikakve razlike, pošto su, kako smo već objasnili, krizni štabovi već djelovali kao izvršni organi. O ukidanju kriznih štabova i obrazovanju ratnih predsjedništava prvi put se raspravljalo u vladi bosanskih Srba 23. maja 1992.
24. maja 1992. predsjedništvo bosanskih Srba izdalo je “Uputstvo o organizovanju i radu predsjedništva u opštinama u uslovima neposredne ratne opasnost i rata”, u kojem objašnjava da su ratna predsjedništva obrazovana “radi organizovanja, koordinacije i sinhronizacije aktivnosti za odbranu srpskog naroda i uspostavljanja državne vlasti”. U istom Uputstvu predviđa se funkcija povjerenika, kojeg imenuje “državno rukovodstvo Srpske Republike BiH”, odgovornog za imenovanje članova opštinskih ratnih predsjedništava, za njihovu organizaciju i rad, te za koordinaciju i provođenje politike državnih organa i Glavnog štaba VRS-a.
31. maja 1992. predsjedništvo bosanskih Srba donijelo je zvaničnu odluku da obrazuje ratna predsjedništva u opštinama. Predviđeno je bilo da u sastavu ratnih predsjedništva bude predsjednik skupštine opštine ili neka druga istaknuta osoba iz opštine i “republički povjerenik”. Taj povjerenik je, u stvari, bio povjerenik iz ranije pomenutog Uputstva vlade bosanskih Srba. Jedan povjerenik je pokrivao nekoliko opština “u skladu s organizacijom vojske Srpske Republike Bosne i Hercegovine”. To je, u suštini, bilo samo preimenovanje opštinskih kriznih štabova u “ratna predsjedništva”, bez promjene članstva.
Predsjednici SAO Hercegovine, SAO Romanije i SAO Semberije bili su informisani o toj odluci pismom Izvršnog odbora SDS-a datiranog istog dana. U tom pismu Izvršni odbor obavještava predsjednike da eventualna pitanja u vezi s provođenjem te odluke upute predsjedništvu bosanskih Srba.
Ratna povjereništva
1. juna 1992. predsjedništvo bosanskih Srba unijelo je izmjene i dopune u Ustav republike bosanskih Srba kako bi omogućilo obrazovanje ratnih predsjedništava na republičkom i opštinskom nivou. Te izmjene i dopune jasno su ukazivale na to da predsjedništvo bosanskih Srba ima isključivo pravo da obrazuje opštinska ratna predsjedništva, kao i da utvrđuje njihov “način, sastav i djelokrug”. Neke opštine su postupile u skladu s odlukom o obrazovanju ratnih predsjedništava.
S namjerom da još više ojača centralnu vlast nad opštinama, predsjedništvo bosanskih Srba odlučilo je da zamijeni opštinska ratna predsjedništva ratnim povjereništvima. U skladu s tim, 10. juna 1992. izdalo je zvaničnu odluku kojom obrazuje ratna povjereništva. Predviđeno je bilo da ratna povjereništva sačinjavaju “četiri člana iz redova najuticajnijih građana kriznog štaba, privrede i stranke na vlasti” i “republički povjerenik”, kojeg imenuje predsjedništvo bosanskih Srba.
Republički povjerenik je bio zadužen za imenovanje opštinskih ratnih povjereništava, kao i zato da im stavi na raspolaganje svoje stručno znanje i drugu vrstu pomoći. Istog dana sačinjen je spisak povjerenika među kojma su bili Dragan Đokanović, Nikola Poplašen, Milimir Mučibabić, Miroslav Radovanović, Jovan Tintor i Danilo Veselinović. Nedugo potom, Dragan Đokanović je imenovan za republičkog povjerenika za Zvornik, Vlasenicu, Skelane, Bratunac, Šekoviće i Novo Sarajevo.
Predsjedništvo bosanskih Srba imenovalo je republičke povjerenike u nekoliko navrata tokom ljeta 1992. godine, a između ostalih, Biljana Plavšić je imenovana za povjerenika Ratnog povjereništva opštine Pale. Nikola Poplašen imenovan je 10. juna 1992. za republičkog povjerenika u opštini Vogošća. Republički povjerenik bi po svom imenovanju imenovao ostale članove ratnog povjereništva, što je moralo da potvrdi predsjedništvo bosanskih Srba.
Osobe za kontakt za ratne povjerenike u predsjedništvu bosanskih Srba bili su prvo Nikola Koljević, a potom i optuženi (Krajišnik, op.aut.). U tom svojstvu bili su zaduženi da izvještavaju o svom radu ostale članove Predsjedništva. Optuženom je zvanično dodijeljena ta dužnost na sastanku Predsjedništva održanom 6. jula 1992. U tom svojstvu, optuženi je potpisao najmanje dvije odluke o imenovanju republičkih povjerenika, a najmanje jednu odluku kojom traži da sve civilne i vojne vlasti sarađuju sa republičkim povjerenicima.
Osim toga, redovno se sastajao sa opštinskim predstavnicima u svojoj kancelariji u hotelu “Kikinda”. Pokazujući svoj lični interes za djelovanje i rad ratnih povjerenika u opštini, optuženi je, pored toga, na sjednici skupštine bosanskih Srba, održanoj krajem novembra 1992, objasnio da su povjerenici ljudi koje skupština bosanskih Srba šalje da prikupljaju informacije o problemima u opštini, pružaju pomoć u osnivanju vlada i pomažu u poslovima upravljanja.
Način na koji su krizni štabovi obrazovanja kasnije pretvarani, prvo u ratna predsjedništva, a potom u ratna povjereništva, razlikovao se od opštine do opštine. U nekim slučajevima presudni faktori su bili lokacija, vrijeme i ličnosti. Usprkos tome, kao što se vidi iz činjenice da je mnoge republičke povjerenike imenovalo Predsjedništvo, a ponekad i optuženi lično, glavna uloga ratnih povjereništava bila je da predsjedništvo i skupštinu bosanskih Srba obavještavaju o situaciji na terenu. Optuženi je bio istaknuta karika u lancu između tih tijela.
(U sljedećem nastavku: Utvrđivanje karaktera rata u BiH)
Prethodni nastavci:
Iz haških arhiva (I): Srpski i hrvatski nacionalisti u svojim zahtjevima za veliku Srbiju i veliku Hrvatsku pozivaju se na davno prohujale dane
Iz haških arhiva (II): Slobodan Milošević je tajno namjeravao da stvori srpsku državu
Iz haških arhiva (III): Mart 1992: “Rukovodstvo srpskog naroda i Srbi u cjelini spremni za rat, ako se ne prihvati konfederalna Bosna i Hercegovina”
Iz haških arhiva (IV): Dok su SDA i HDZ zagovarali otcjepljenje SRBIH od SFRJ, SDS se zalagao za očuvanje Jugoslavije kako bi svi Srbi i dalje živjeli u jednoj državi
Iz šakih arhiva (V): Radovan Karadžić, 25.2.1992: “Srpski narod se neće smiriti dok ne dospije u ono što je imao za vrijeme Nemanjića – svoju državu”)
Iz haških arhiva (VI): Transformacija JNA u Vojsku Republike Srpske
Iz haških arhiva (VII): Početkom 1992. u BiH je bilo oko 100.000 vojnika JNA sa preko 700 tenkova, 1.000 oklopnih transportera, teškim naoružanjem, 100 aviona, 500 helikoptera – pod komandom Generalštaba JNA u Beogradu