U presudama Haškog tribunala u većem ili manjem obimu u uvodu je utvrđivan kontekst, odnosno kako je došlo do sukoba u Bosni i Hercegovini, i kako se on poslije odvijao, jer su i tužitelji i sudije smatrali da je to potrebno i neophodno zbog dokazivanja optužnica, odnosno teških djela za koja su optuživani pojedinici pred ovim međunarodnim sudom. Ove (pravne) činjenice utvrđivane pred Haškim tribunalom od velike su važnosti, pogotovo nakon okončanja njegovog mandata kao prvog međunarodnog krivičnog suda od Drugog svjetskog rata, jer haško naslijeđe, odnosno njegove arhive, predstavljaju ključni izvor za proučavanje činjenica o sukobima na prostoru bivše Jugoslavije. S jedne strane to je važno zbog brojnih istraživača i historičara iz cijelog svijeta koji proučavaju ovu temu, a s druge strane – što je za zemlje nekadašnje SFRJ možda i važnije jer se s godinama, prvenstveno uz lobiranja Srbije i Hrvatske (i njihovih suradnika u BiH) sve više pokušavaju interpretirati činjenice kako bi se “dokazalo” da je u BiH vođen isključivo građanski rat u kome je bilo više sukobljenih strana koje su činile zločine, a pojedinci iskrivljene haške činjenice koriste čak i za historijski revizionizam. Ove činjenice bi trebale biti važne i sudijama i tužiteljima, kako onima koje zanima međunarodno pravo koje je u radu Haškog tribunala razvijano, tako, možda još i više sudijima i tužiteljima iz BiH koji bi u postupcima u BiH trebali nastaviti rad Međunarodnog krivičnog suda za bivšu SFRJ, koristeći njegovo bogato naslijeđe, a ne svojim radom pokušati pobiti utvrđene činjenice, čemu, nažalost, sve više svjedočimo.
“Tribunal je vršeći svoju funkciju odgovorio na pitanje – zašto je bio rat u Jugoslaviji i kakav je to bio rat. Analiza svih presuda izrečenih do kraja aprila 2015. godine pokazala je da je Tribunal utvrdio prirodu sukoba i ciljeve zaraćenih strana. Bio je to, prema nalazima, međunarodni oružani sukob. Ekspanzionistički rat za teritorije, prvo Srbije protiv Hrvatske, a potom Srbije i Hrvatske protiv Bosne i Hercegovine. Srbija Slobodana Miloševića i Hrvatska Franje Tuđmana nameravale su da stvore velike etnički što čistije države – Veliku Srbiju i Veliku Hvatsku. Srbija, na račun Hrvatske i BiH, Hrvatska na račun BiH. Ceneći dokaze i Tužilaštva i odbrane, sudije su našle da je rat u bivšoj Jugoslaviji bio međunarodni u svim fazama zbog direktnog i indirektnog učešća Srbije i Hrvatske. Rat putem posrednika (proxy war). Rečnikom presuda: Srbija i Hrvatska bile su u ratu sa BiH posredstvom Vojske Republike Srpske i Hrvatskog vijeća obrane, nad kojima su imale opštu kontrolu. Rat je, prema presudama, bio rasprostranjeni i sistematski, diskriminatorni napad na civilno stanovništvo; etničko čišćenje bilo je cilj, a ne posledica rata, kako su tvrdile redom sve odbrane. Cilj vlasti Bosne i Hercegovine, napadnute sa dve strane, bio je – odbrana i oslobađanje celokupne teritorije” ¬– napisala je u briljantnoj analizi Julija Bogoeva, pravnica, novinarka iz Beograda, višegodišnji izvještač iz Tribunala, koja je 13 godina radila i kao analitičar u Tužilaštvu Tribunala (http://www.toaep.org/ops-pdf/5-bogoeva).
Avangarda u nastavcima donosi činjenice koje je Haški tribunal utvrdio tokom godina, u više postupaka, a koje govore o stvaranju i razbijanju bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, nastanku nacionalnih partija, sukobima i ratu u BiH, te koliko su tome doprinjele ideje i želje za stvaranjem Velike Srbije i Velike Hrvatske. Ove činjenice bitne su kako za sve građane koji žive u država nastalim raspadom SFRJ, tako još više za buduće generacije koje iz haških presuda mogu učiti o prošlosti obilježenoj, nažalost, ratovima u kojima su počinjeni stravični masovni zločini. Ali, i naučiti do čega mogu dovesti mržnja, neslaganje i neuvažavanje drugih i drugačijih.
Rečeno je da je JNA učestvovala u napadima na Hrvatsku i na Bosnu i Hercegovinu. I na drugim mjestima u ovom Mišljenju i Presudi spominjaće se uloga JNA, koja se prema bosanskim Muslimanima odnosila kao neprijateljska sila. Odnos između JNA i oružanih snaga Republike Srpske razmatraće se u Dijelu VI.B ovog Mišljenja i Presude. Međutim, iako ćemo se možda ponavljati, potrebno je objasniti kako je JNA, kao nacionalna vojska Jugoslavije, i to istinski višenacionalna vojska, mogla postati instrument politike Savezne Republike Jugoslavije (Srbije i Crne Gore).
To je možda najbolje izrazio, mada ne i objasnio, general Veljko Kadijević, koji je početkom 1990. bio savezni sekretar za odbranu, i koji je 1993. objavio knjigu Moj pogled na raspad: vojska bez države (Dokaz Tužilaštva broj 30). On za JNA kaže da od 1991. to više nije bila vojska sa kohezivnom državom koju treba da štiti; raspadala se država koju je po dužnosti trebalo da štiti, a kako su njeni redovi sada popunjeni Srbima, tako je njena uloga u neposrednoj budućnosti da svoje snage i opremu, razbacane širom bivše Jugoslavije, uključujući i republike koje su se odcjepljivale, pregrupiše u ono što je ostalo od države i da se koncentriše na zaštitu i odbranu onih Srba koji su se tokom tog raspada našli izvan Srbije i Crne Gore. Zamišljeno je da ovo na kraju dovede do stvaranja nove, većinski srpske, Jugoslavije čije bi jezgro sačinjavale Srbija i Crna Gora, ali u koju bi spadali i dijelovi Bosne i Hercegovine i Hrvatske, uglavnom ali ne i isključivo oni dijelovi u kojima se trenutno nalazi većinsko srpsko stanovništvo.
Regrutovanje Srba
Do kraja osamdesetih godina oružane snage Jugoslavije bile su slične mnogim drugim nacionalnim oružanim snagama, ne ističući se ni po sastavu ni po karakteru, osim, možda, po tome što su prema Ustavu od 1974. pored ustavne uloge zaštite od prijetnji izvana morale da štite suverenitet, teritorijalni integritet i društveno uređenje utvrđeno tim Ustavom. JNA je imala i pravo, jednako pravu autonomne pokrajine, da bude zastupljena u Centralnom komitetu Saveza komunista Jugoslavije, tadašnjem ključnom organu u sklopu vladajućeg sistema SFRJ.
Jugoslavenske oružane snage obuhvatale su redovnu vojsku, mornaricu i zrakoplovstvo, pod zajedničkim nazivom JNA, a sastojale su se od oficirskog kadra, podoficira i vojnika, zajedno sa rezervnim snagama i, odvojeno od JNA, teritorijalne odbrane (TO). Dok je JNA u potpunosti bila savezna sila, sa sjedištem u Beogradu, TO je bila zasebna za svaku od republika, plaćana sredstvima svake od republika i pod kontrolom ministra odbrane svake od republika.
JNA je bila snažna nacionalna vojska, opremljena svim konvencionalnim oružjem i oruđem koje posjeduju moderne evropske vojske; teritorijalne odbrane, s druge strane, imale su uglavnom pješadijsko naoružanje: puške, lake mitraljeze, artiljerijsko oružje manjeg kalibra, minobacače, protivpješadijske mine i slično; nisu imale tenkove, a transportna sredstva su im zavisila od raspoloživih sredstava republike kao i od toga koliko bi odbačenih sredstava dobile od JNA.
U julu 1991, po nalogu Štaba iz Beograda, JNA je od Republičkog sekretarijata za odbranu u Bosni i Hercegovini i od opština oduzela svu dokumentaciju koja se odnosila na regrutaciju, uključujući i sve podatke o vojnim obveznicima. Nakon toga isključivo je JNA imala u rukama proces regrutacije, a ne republičko ministarstvo odbrane. Poslije toga, obezbijeđeno je da se u oružane snage regrutuju samo Srbi.
Zatim su u drugoj polovini 1991. u srpskim selima u Bosni i Hercegovini osnovane vojne jedinice koje su dobile oružje i uniforme. Bosna i Hercegovina bila je izuzetno značajna baza za operacije JNA u Hrvatskoj u drugoj polovini 1991, a bosanski Srbi predstavljali su značajan izvor ljudstva i za JNA i za TO. Istovremeno, JNA je uglavnom rasformirala jedinice TO u pretežno muslimanskim i hrvatskim područjima Bosne i Hercegovine. General Kadijević u svojoj knjizi kaže kako su “prirodno koristili teritorijalnu odbranu (TO) srpskih područja u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini zajedno sa JNA” kako bi paralisali teritorijalnu odbranu tamo gdje je mogla biti osnova za stvaranje vojske secesionističkih republika.
U svakom slučaju, TO Bosne i Hercegovine je do izvjesnog stepena neutralizovana mjerama koje je JNA poduzela da je razoruža. Svo oružje TO tradicionalno se skladištilo lokalno, u okviru svake opštine, ali krajem 1991. i početkom 1992. JNA je odstranila sve lokalne zalihe oružja izvan kontrole TO, barem u muslimanskim područjima. Na taj način lokalne jedinice TO ostale su praktično bez oružja, dok su jedinice iz srpskih područja, i samo one, u znatnoj mjeri ponovo naoružane.
Paravojne snage
Davno je naglašeno i kao svetinja unešeno u jugoslavenski Ustav, da će regruti JNA precizno odražavati ukupni sastav jugoslavenskog mješovitog stanovništva. Međutim, na oficirskom nivou je tradicionalno uvijek bilo više Srba (uključujući i Crnogorce). Oko 60 posto profesionalnih oficira bili su Srbi, dok su Srbi činili samo 34 do 36 posto ukupnog stanovništva Jugoslavije. Početkom devedesetih godina ova prezastupljenost srpskih oficira brzo se povećavala, tako da je ubrzo u JNA ostalo tek nekoliko oficira koji nisu bili Srbi.
Promjena koja je nastala u JNA početkom devedesetih najbolje se ilustruje promjenom u nacionalnom sastavu regruta u razdoblju od prije juna 1991. do početka 1992. Za to vrijeme srpska komponenta je porasla sa nešto više od 35 posto na nekih 90 posto. Isto tako, u vojsci u kojoj su Srbi sačinjavali oko 40 posto oficirskog i drugog kadra, do početka 1992. taj postotak popeo se na nekih 90 posto. Ova povećanja u velikoj su se mjeri mogla pripisati odlasku Slovenije i Hrvatske iz Federacije i, u slučaju Bosne i Hercegovine, činjenici da znatan broj nesrba nije ispunio svoju vojnu obavezu niti se odazvao na pozive za mobilizaciju.
Međutim, u igri su bili i drugi faktori. Nekoliko svjedoka, nesrba, govorili su o diskriminaciji koja je provođena prema njima i o tome kako su podsticani ili čak prinuđeni da napuste JNA tokom 1991. Njih više nisu smatrali pouzdanim pripadnicima vojske koja je prestajala biti jugoslavenska i koja je postajala instrument srpske nacionalističke politike. Do 1992. mnogi stariji oficiri JNA, koji su odbijali ovu transformaciju armije u kojoj su dugo služili, ili su napustili službu ili su penzionisani. Iz takvih i sličnih razloga, uključujući i prelazak u druge oružane snage, broj oficira sa činom generala u JNA pao je sa 150, koliko ih je bilo sredinom 1991, na samo 28, od marta 1992.
Jedna od posljedica svega ovog bio je nedostatak ljudstva u JNA, posebno kada je trebalo igrati ulogu okupatorske sile na neprijateljskoj teritoriji, kao što je to bio slučaj u Hrvatskoj i, tokom 1992, u nesrpskim dijelovima Bosne i Hercegovine. Rezultat je bilo sve veće oslanjanje na srpske paravojne snage, koje su regrutirane u Srbiji i Crnoj Gori i mnogo korištene za kontrolu nesrpskih zajednica u Bosni i Hercegovini. Biti pripadnik takvih snaga bilo je privlačno onim Srbima koji su željeli pomoći srpstvu u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, ali koji su smatrali da je JNA umjesto srpskog još donekle zadržala jugoslavenski karakter, te da nije dovoljno posvećena srpstvu.
Arkanovci i Šešeljevci
Ove paravojne snage sarađivale su sa JNA i korištene su kao udarne pješadijske snage koje su nadoknađivale opadanje brojnog stanja redovne vojske. Među njima su bile Srpska dobrovoljačka garda Željka Ražnjatovića (kasnije poznati kao Arkanovi Tigrovi) i četnici Vojislava Šešelja, a muslimansko stanovništvo posebno je strahovalo zbog nediscipline i okrutnosti i jednih i drugih. JNA, a posebno njeno vazduhoplovstvo, aktivno je surađivala sa ovim paravojnim jedinicama i pomagala im tokom 1991. i 1992, za vrijeme operacija u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini, te ih velikodušno opremala oružjem i oruđem.
Secesijom Slovenije i Hrvatske u junu 1991, te kasnijim raspadom federacije po republikama, nacionalistima se činilo da je otvoren put i za Veliku Srbiju i za Veliku Hrvatsku. Sloveniji, u kojoj je živio veoma mali broj Srba i koja nije imala nikakvu ulogu u istoriji i tradiciji srpskog naroda, dozvoljena je secesija uz relativno slabu intervenciju iz Beograda. Čim je postalo jasno da Slovenija, koja je zadržala znatne količine oružja i opreme za svoje jedinice TO, nema namjeru da podlegne onim snagama JNA koje je Beograd bio spreman uputiti u pokušaju da je zadrži u federaciji, glavni cilj JNA bio je da obezbijedi uspješno povlačenje svojih jedinica i opreme.
Sa Hrvatskom je priča bila drugačija – i ona je zadržala značajne količine oružja za svoju TO, ali u Hrvatskoj je, suprotno Sloveniji, živio velik broj Srba na onom što se smatralo srpskom zemljom koja se nije bez osporavanja mogla ostaviti u granicama sada nezavisne Republike Hrvatske. Izbio je rat između JNA i hrvatskih Srba sa jedne strane, i onih snaga koje je Hrvatska vlaga mogla sakupiti sa druge strane. U početnoj fazi tog sukoba Srbi su postigli znatan uspjeh. Do kraja 1991. JNA je okupirala one dijelove nekadašnje Republike Hrvatske u kojima su živjeli brojni Srbi, uključujući, naravno, i dvije samoproklamovane autonomne srpske teritorije.
JNA, koja je sad bila u velikoj mjeri srpska i crnogorska sila, imala je ustavnu ulogu
obezbjeđivanja integriteta federacije, te je napad na Hrvatsku mogao biti i predstavljen u tom smislu.
Podjela JNA
Secesijom nesrpskih republika i priznanjem Srbije i Crne Gore da Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija više ne postoji, JNA više nije mogla djelovati kao narodna armija. Na sastanku ministara vanjskih poslova Evropske zajednice 6. oktobra 1991. izražena je zabrinutost zbog izvještaja da se “pokazalo da JNA više nije neutralna i disciplinovana institucija”. Ipak je u Bosni ostala dosta snažna uprkos secesiji te republike. To je bio problem: kako pretvoriti JNA u armiju onog što je preostalo od Jugoslavije, odnosno armiju Srbije i Crne Gore, a ipak zadržati u srpskim rukama kontrolu nad značajnim dijelovima Bosne i Hercegovine i istovremeno se pretvarati da su ispoštovani međunarodni zahtjevi za odlazak JNA iz Bosne i Hercegovine.
15. maja 1992. Vijeće sigurnosti je svojom Rezolucijom 752 zahtijevao da u Bosni i Hercegovini sve intervencije od strane jedinica JNA izvana odmah prestanu, te da se te jedinice ili povuku ili da se stave pod kontrolu vlade Republike Bosne i Hercegovine, ili da se rasformiraju i razoružaju.
Pronađeno je rješenje, bar što se Srbije tiče, u prekomandovanju u Bosnu i Hercegovinu svih bosanskih Srba, vojnika koji su služili u jedinicama JNA na drugim mjestima, te povlačenju svih nebosanaca iz Bosne i Hercegovine. To je naizgled trebalo zadovoljiti međunarodne zahtjeve dok bi u Bosni i Hercegovini istovremeno ostale velike srpske oružane snage.
Oružanim snagama koje su kasnije postale vojska Republike Srpske (VRS) u Bosni i Hercegovini zapovijedali bi oficiri bivše JNA. Tako je ta nova armija naslijedila i oficire i ljudstvo iz JNA kao i značajne količine oružja i opreme, uključujući 300 tenkova, 800 oklopnih transportera i preko 800 komada teške artiljerije. Ostatak bivše JNA postat će vojska nove Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora), poznata kasnije kao Vojska Jugoslavije.
Formalno povlačenje JNA iz Bosne i Hercegovine izvršeno je 19. maja 1992; VRS je, zapravo, bila proizvod raspada stare JNA i povlačenja njenih nebosanskih dijelova u Srbiju. Međutim, većina komandanata jedinica bivše JNA, ako ne i svi, skoro svi Srbi, koji su se 18. maja 1992. sa svojim jedinicama našli na dužnosti u Bosni i Hercegovini, ostali su na dužnosti kao komandanti svojih jedinica tokom 1992. i 1993. ne vraćajući se u Srbiju, bez obzira da li su porijeklom bili bosanski Srbi ili ne.
Ovo je vrijedilo i za većinu oficira i podoficira. Iako su tada formalno bili pripadnici VRS, a ne bivše JNA, nastavili su primati plate od vlade Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora), a penzije od te vlade dobijali su i oni koji su s vremenom penzionisani. Na sastanku oficira zaduženih za logistiku general Đorđe Đukić, tada u VRS, ali do 18. maja 1992. načelnik Štaba tehničke uprave JNA u Beogradu, objavio je da će svi aktivni pripadnici na službi u VRS nastaviti primati plate od savezne vlade iz Beograda, koja će nastaviti finansirati VRS kao što je to činila i sa JNA, sa istim brojnim stanjem oficira kakvo je zabilježeno 19. maja 1992. Oružje i oprema kojim je bila naoružana nova VRS bili su oni isti koje su jedinice
imale dok su bile u sastavu JNA. Poslije 18. maja 1992. oružane snage Bosne i
Hercegovine nastavile su se snabdijevati iz Srbije.
JNA čini kičmu VRS
General Kadijević je o ulozi JNA u Bosni i Hercegovini rekao: “Jedinice i štabovi bivše JNA činili su kičmu vojske Srpske Republike (Republika Srpska), sa sve oružjem i opremom”. Takođe je dodao: “Prvo je JNA, a zatim armija Republike Srpske koju je JNA postavila na noge, pomogla da se oslobode srpske teritorije, zaštiti srpski narod i stvore povoljni vojni preduslovi za ostvarivanje interesa i prava srpskog naroda u Bosni i Hercegovini političkim sredstvima...”
Vrijedi napomenuti da je u svom izvještaju od 3. decembra 1992. Generalni sekretar Ujedinjenih nacija spomenuo događaje oko JNA i njeno navodno povlačenje iz Bosne i Hercegovine, zaključivši: “Iako se JNA potpuno povukla iz Bosne i Hercegovine, zajedno sa opremom ostavljeni su njeni bivši pripadnici bosanskog srpskog porijekla da čine vojsku Srpske Republike”.
Uprkos objavljenom povlačenju JNA iz Bosne i Hercegovine u maju 1992, aktivni elementi nekadašnje JNA, sada prekršteni u VJ, sarađivali su sa VRS u Bosni i Hercegovini. Posebno su u Bosni i Hercegovini i nakon povlačenja u maju 1992. ostali vazduhoplovci i avioni koji su sarađivali sa VRS tokom 1992. i 1993. Bivši komandant 2. vojne oblasti JNA, sa sjedištem u Sarajevu, general Ratko Mladić, postao je komandant VRS nakon objavljenog povlačenja JNA iz Bosne i Hercegovine.
Početkom 1992, poslije neprijateljstava na području Mostara u Bosni i Hercegovini 1991, JNA je poduzela brojne napade na druga područja u Bosni i Hercegovini. Tokom aprila 1992. takvim napadima osvojeni su mnogi gradovi i mjesta. Podgorički korpus bivše JNA i sadašnje VJ većim dijelom 1992. ostao je u Bosni i Hercegovini pod komandom generala Momčila Perišića i učestvovao u ubijanju Muslimana i Hrvata na području Mostara. Taj korpus iz Crne Gore ostao je u Bosni i Hercegovini tokom ljeta i jeseni 1992, sve do septembra te godine. General Perišić kasnije je postao Vrhovni komandant Vojske Jugoslavije.
Banjalučki korpus, 5. korpus bivše JNA, postao je sastavni dio VRS u Bosni i Hercegovini i nazvan je 1. krajiški korpus, ali mu je komandant ostao isti, generalpotpukovnik Talić. Ako isključimo pozadinske trupe, korpus je imao oko 100.000 ljudi, u odnosu na mirnodopsko stanje od 4.500 ljudi. Oslanjao se na istu logistiku kao i dok je bio korpus u JNA, na pozadinsku bazu u Banja Luci, koja je, kao i za vrijeme JNA, imala istog komandanta, pukovnika Osmana Selaka, koji je dao iskaz pred Pretresnim vijećem. (...)
U izjavi od 12. maja 1992, Komisija visokih funkcionera Savjeta za bezbjednost i saradnju u Evropi objavila je da se agresija na Bosnu i Hercegovinu nastavlja “nemilosrdnim napadom na Sarajevo i neprekidnim borbama na drugim mjestima, uz upotrebu vazduhoplovstva i teškog naoružanja JNA”, zaključivši da to jasno pokazuje kršenje obaveza preuzetih od strane vlasti u Srbiji i od strane JNA.
(U sljedećem nastavku: Početkom 1992. u BiH je bilo oko 100.000 vojnika JNA sa preko 700 tenkova, 1.000 oklopnih transportera, teškim naoružanjem, 100 aviona, 500 helikoptera – pod komandom Generalštaba JNA u Beogradu)
Prethodni nastavci:
Iz haških arhiva (I): Srpski i hrvatski nacionalisti u svojim zahtjevima za veliku Srbiju i veliku Hrvatsku pozivaju se na davno prohujale dane
Iz haških arhiva (II): Slobodan Milošević je tajno namjeravao da stvori srpsku državu
Iz haških arhiva (III): Mart 1992: "Rukovodstvo srpskog naroda i Srbi u cjelini spremni za rat, ako se ne prihvati konfederalna Bosna i Hercegovina"
Iz haških arhiva (IV): Radovan Karadžić, 25.2.1992: “Srpski narod se neće smiriti dok ne dospije u ono što je imao za vrijeme Nemanjića – svoju državu”)
Iz šakih arhiva (V): Transformacija JNA u Vojsku Republike Srpske