U nizu ostalih, suočeni smo s pitanjem: da li smo nakon raspada Jugoslavije, nakon svih godina evropeizacije (1992-2014), postali bolji i kao pojedinci i kao kolektivi i kao društvo u cjelini? Odgovor je, znamo ga svi, negativan. Umjesto proklamirane evropeizacije na djelu je poodmakli proces političke, kulturne, ekonomske – svakovrsne – retardacije i bastardizacije. Evropa ostaje ono što je oduvijek i bila: struktura, u sebi kontradiktorna, koja teži razrješenju vlastitih kontradikcija u savršenstvu i apsolutu.

“Kao što ni jedna struktura u tome ne uspijeva, tako u tome ne uspijeva ni Evropa. Sve je samo proces i pokušaj” (Lasić, 2004, 241). Dok traje “proces i pokušaj” njezine samorealizacije, politička Evropa u BiH proizvodi nove neizvjesnosti i nove “nerješive” enigme. Sudeći po rezultatima BiH u procesu pristupanja, sve govori da “EU – kao ni Europa – ne voli svoje žrtve” (Bajrektarević, 2014.c, 79, nap. 45). Politički fragmentirana i desubjektivizirana, ovisna o međunarodnim financijskim institucijama, Bosni i Hercegovini, a time i bh. Hrvatima, potrebna je autentična politička i kulturna akcija. Vrijeme je, uza sva ostala, i za otrježnjenje od EU, jer ne može se ni Balkan ni BiH evropeizirati bez vlastitog političkog subjektiviteta.

Proširenje EU(rope) prije svega se očituje kao proširenje NATO-a – instrumenta “američkog fizičkog, vojnog prisustva u Europi”. Za to vrijeme odvija se hondurizacija Istočne Evrope – gubitak svih vrsta suvereniteta, počevši od političkog do monetarno

Jadni rezultati OHR-a u BiH potvrđuju glasine da visokopozicionirani dužnosnici ove (ne)formalne vlade međunarodne zajednice radije promoviraju “komercijalne interese zemalja iz kojih dolaze” nego što rade na tome da “stabiliziraju i unaprijede zemlju prijema” (Bajrektarević, 2014.c, 78, nap. 42). Kad bi postojao evropski nacionalni identitet mogao bi nam poslužiti kao orijentir. Evropa je rastrzana vlastitim kontradikcijama: na jednoj strani ekonomski gigant na drugoj “političko nedonošće” koje nema ni približno jasnu viziju o vlastitom političkom jedinstvu (Lasić, 2004, 250). Umjesno je zato govoriti o pet Evropa – Atlantskoj kao političkoj kući moći, Centralnoj kao gospodarskoj kući moći, Rusofonskoj kao energetskoj kući moći, Skandinavskoj koja je od svega toga pomalo, konačno o Istočnoj Evropi koja nije ništa od toga (Bajrektarević, 2014.d, 77).

Hondurizacija Istočne Evrope

Ko su onda Evropljani i ko ih predstavlja? Je li to barem svaki drugi stanovnik EU? Ili je to šef Kancelarije EU u BiH? Blizak je odgovoru Zbigniew Brzezinski kad kaže: “Ko su ljudi koji sebe smatraju Europljanima? To su birokrate iz Bruxellesa. Europa se pokazala kao nesposobna da stvori neki vid patriotske identifikacije kod svojih stanovnika” (Oslobođenje, 31.juli/srpanj 2014, 4). Proširenje EU(rope) prije svega se očituje kao proširenje NATO-a – instrumenta “američkog fizičkog, vojnog prisustva u Europi”.

Za to vrijeme odvija se hondurizacija Istočne Evrope – gubitak svih vrsta suvereniteta, počevši od političkog do monetarnog (Bajrektarević, 2014.b, 56-57). Politiku stvaranja novih realiteta plastično je 2004. godine opisao Karl Rouv šef kabineta američkog predsjednika Georga W. Busha: “Mi smo imperija, i kada delamo, stvaramo sopstvenu realnost. I dok vi proučavate tu realnost, pomno, je li – mi opet djelujemo, i stvaramo nove realnosti, koje ćete vi onda da proučavate. I tako to ide. Mi smo tvorci istorije, a svi vi možete samo da proučavate šta mi radimo” (Ljepojević, s.a., 8).

I kroatizacija i evropeizacija došle su u Bosnu i Hercegovinu izvana, one nisu sadržavale autentičan politički i kulturni program, nijedna od njih nije ispunila svoju povijesnu misiju: da ljude i svijet u kojemu žive učine boljim. Istina, učinile su ga sebi sličnim, Zapad/Evropa u “superiornost(i) i efikasnost(i) u primjeni racionaliziranog nasilja i organizirane (legitimizirane) prinude”

Da li je BiH godine 2014. bolja od BiH iz godine 1992? I – može li to uopće biti slijedeći tzv. evropski put? Taj nas je put naime, od Carrington-Cutileirovog plana iz 1992, kao prvog zvaničnog plana podjele BiH na etnonacionalnoj osnovi, doveo u slijepu ulicu. Evropa se, poput integralnog hrvatstva, pokazala kao lažni, zavodnički ideal. EU(ropa) je pod znakom pitanja, političko-ekonomski francusko-njemački projekt, prije “konstrukcija financijske oligarhije” nego “jedno ponovno političko i gospodarsko približavanje suverenih država” (Bajrektarević, 2014, 40).

I kroatizacija i evropeizacija došle su u Bosnu i Hercegovinu izvana, one nisu sadržavale autentičan politički i kulturni program, nijedna od njih nije ispunila svoju povijesnu misiju: da ljude i svijet u kojemu žive učine boljim. Istina, učinile su ga sebi sličnim, Zapad/Evropa u “superiornost(i) i efikasnost(i) u primjeni racionaliziranog nasilja i organizirane (legitimizirane) prinude” (Bajrektarević, 2014.e, 76).

Politika uslovljavanja

Da bi se u svoj složenosti tog pojma evropeizirala, prije svega u smislu vladavine prava i institucionalne kredibilnosti, da bi izišla iz zamke kolonijalnog odnosa sa EU, BiH najprije mora ustavno-politički i kulturno spoznati i artikulirati samu sebe. Pri tome je nužno voditi računa o suštinskoj razlici između “evropeizacije članica” EU i “evropeizacije kandidata” izloženih “politici uslovljavanja”, također o tome da je “poistovećivanje evropeizacije kao procesa sa Evropom kao teritorijem neodgovarajuće” (Radović, 2013, 120).

Evropeizaciju kao “razvojni poduhvat: socijalni, ekonomski i političko-pravni (…) mogu izvesti državnici, intelektualno i profesionalno beskompromisna elita i informisani i aktivni građani”. Evropska unija smatrat će se uspješnom kada se pokaže kao “instrument za održivo ostvarivanje domaćih interesa” (Jelinčić, 2010). Iz primjera Slovenije i Hrvatske, članica EU, o tome se može dosta naučiti. Evropa je naime od Balkana napravila “deponiju evropskih stereotipova i strasti” tako da Balkan “postaje njen obrnuti identitet” (Bjelić, 2002). Može li se onda Balkan, kao bojno polje vodećih evropskih sila, evropeizirati zagovarajući “evropske vrijednosti”?
Političku Evropu upoznala je BiH tokom XIX/XXI stoljeća u tri “izdanja”: najprije kao kolonizatora pod zastavom Austro-Ugarske Monarhije koja nam je, uz svijest o društvenom i ekonomskom napretku, u nasljeđe ostavila značajan privredni i kulturni potencijal koji mi dalje nismo znali razvijati; kao Hitlerovu unitarnu, fašističku Evropu, koju su naši preci svih vjera i svjetonazora, predvođeni Titom, u narodnooslobodilačkoj epopeji (1941-1945) potukli do nogu i na toj pobjedi izgradili vlastitu, jugoslavensku i bosanskohercegovačku državnost; konačno političku Evropu upoznali smo nakon raspada Jugoslavije i međunarodnog priznanja BiH 1992. kao što su Indijanci svojevremeno upoznali bledolikog čovjeka.

Rukovođeni svojim egoističnim ciljevima politički Evropljani “pomogli” su nam u razbuktavanju najnižih atavističkih nagona, podijelili nam “vatrene štapove i vatrenu vodu”, perle i ogledalca, stjerali u etničke rezervate i – od tada do danas: uvjetuju nas, posmatraju i savjetuju. Međunarodno priznatu BiH praktično su, uz danajske darove i demagoški vokabular, politički desubjektivizirali. Ova je, najnovija evropeizacija, za razliku od K. und K. evropeizacije, ekonomski devastirala Bosnu i Hercegovinu pretvorivši je u deindustrijaliziranu provinciju, s uvjetima rada sličnijim XVIII nego XXI stoljeću (Bajrektarević, 2014.b. 56, nap. 31, 32, 35 i 36).

Koncept “nacionalne države”, uspješno primijenjen u atlantskoj, skandinavskoj i centralnoj Evropi, zasnovan “(na lingvističkim temeljima) u Istočnoj Europi (…) je (…) u više navrata pretrpio neuspjehe” (Bajrektarević, 2014, 43). Zadnji put nakon 1992. kada smo svjedočili dvama paralelnim procesima: genocidu i proširenju EU uz slanje kontradiktornih poruka zemljama bivše Jugoslavije dovodeći ih u “shizofrenu situaciju”. Jedna je poruka bila nedvosmislena: “nikakav Treći put neće biti dopušten” (Bajrektarević, 2014.a, 79, nap. 25).

Sve naše Evrope

Pojavila se na internetu (8. VIII 2014.) i karta troentitetske podjele BiH u režiji Međunarodne krizne grupe (ICG) koja infrastrukturne sustave “energetskih javnih poduzeća koja već duže vremena djeluju u BiH” uzima “kao model za formiranje teritorijalno diskontinuiranih entiteta s većinom koju u svakome od njih čine pripadnici po jednog konstitutivnog naroda” (www.caportal.info). Treba li bolji primjer koncepta neoliberalnog pomirenja: granicama dalekovoda – hrvatskih i bošnjačkih – u međuvremenu privatiziranih od političkih oligarhija. Samo neko sumanut ili krajnje licemjeran mogao je ovo tražiti, a neko još gori predložiti kao rješenje.

Imali smo, prije EU(rope), svoju južnoslavensku i balkansku “Evropu“, “Evropu” “Bizmarka Južnih Slavena”: Josipa Broza Tita. Imali smo, izgrađen na temeljima antifašizma, svoj, vlastiti državno-politički subjektivitet, u kojem su “naširoko upražnjavane osobne slobode i prava oslikavale državu stvarne demokracije” (Bajrektarević, 2014.a, 78). Da bismo shvatili šta smo imali, morali smo to izgubiti: to je sudbina onih kojima drugi uspostavljaju forme i norme. Raspadom Jugoslavije vraćeni smo u (pra)stanje objekta historije. Oni koji će se prisjetiti totalitarnih crta bivšega režima neće biti u krivu, ali ako se pri tom ne prisjete i toga da je “Jugoslavija bila jedna od takvih država, karakteristična po toleriranju disidenata” i da se “u Jugoslaviji moglo sasvim dobro živjeti i ako se nije bilo član vladajuće partije” (Karahasan, 2006/07, 291), iz vida će izgubiti važnu dimenziju jedne povijesne stvarnosti koja sve više postaje orijentacijskog karaktera.

Također se treba prisjetiti toga da su “nezavisno misleće glave u komunizmu uvijek iznova uspijevale reći ono što su mislile, nekad u metaforama i parabolama, nekad u aluzijama, ali su uspijevale” (Karahasan, 2006/07, 292). I ne na zadnjem mjestu: to se pozitivno reflektiralo na međuljudske odnose, na uspostavljanje međusobnog povjerenja i na našu ukupnu društvenu stvarnost. Jednopartijski sistem Jugoslavije – uza stotinu svojih mana – ipak se stalno demokratizirao, sa Ustavom iz 1974. kao svojim najvažnijim političkim dostignućem.

Da bi ponovo stekli povijesno utemeljenje i ljudsko dostojanstvo morat ćemo razviti vlastitu povijesnu “geopolitiku emocija” (Dominique Moisi) i oduprijeti se nihilističkoj kulturi u kojoj su “mišljenje i življenje bez emocija postali ideal” (Fromm, 1986, 170). Uz svijest “da je rad jedina vrijednost na kojoj se može graditi evropska politička struktura i u kojoj se može obnavljati i učvršćivati evropska moralna struktura” morat ćemo razviti svoj vlastiti stvaralački rad (Lasić, 2004, 252).

Takvo povijesno iskustvo nosimo iz Jugoslavije kao “striktno decentralizirane federacije” u kojoj egzistiraju različite (jezične) nacionalnosti, što je “također bio i deklarirani cilj ka Maastrichtu žureće Europe” (Bajrektarević, 2014.a, 78). Dok se o njoj nije govorilo, dok smo joj formalno bili suprotstavljeni, imali smo svoju “Evropu”, a sad, dok se o njoj govori na sva usta i na svakom koraku, od EU(rope) smo svakim danom sve dalje.

Kulture straha

Hoće li, kako to tvrdi Moisi, naše stoljeće biti “azijski vijek” a ključne suvremene “kulture nade” Kina i Indija ostaje da se vidi. Personificiraju li, kako tvrdi isti autor, Evropa i Sjedinjene Američke Države “kulture straha”? (Bazdulj, 2014, 29).

Današnja BiH odraz je upravo “kulture straha”, posljedica triju disolucija koje su pogodile slavenski svijet Istočne Evrope: Čehoslovačku (Zapadni Slaveni), Jugoslaviju (Južni Slaveni) i SSSR (Istočni Slaveni) (Bajrektarević, 2014.a, 79).

Mi smo (bivši Jugoslaveni, a danas tek, za tuđi račun i na vlastitu nesreću, međusobno zavađeni Srbi, Hrvati i Bošnjaci) jednako zbunjeni odnosom koji je našu političku tranziciju ka liberalnoj demokraciji učinio kompleksnijom, budući da su nam Evropljani sve vrijeme, nakon što su sami, poslije pada Berlinskog zida, proglasili kraj ideologije i podjela,  nudili pomoć u crtanju etničkih karata i linija razdvajanja od kojih se nismo uspjeli odmaći, od kojih i danas boluje ovo društvo jer su se posljedice tih etnoteritorijalnih podjela izravno reflektirale na sve oblike društvenosti, kao i na sve institucije i prakse u postratnom bosanskohercegovačkom društvu, koje prolazi sve ono što jedna “pervertirana” tranzicija podrazumijeva.

Međunarodno priznatu BiH praktično su, uz danajske darove i demagoški vokabular, politički desubjektivizirali. Ova je, najnovija evropeizacija, za razliku od K. und K. evropeizacije, ekonomski devastirala Bosnu i Hercegovinu pretvorivši je u deindustrijaliziranu provinciju, s uvjetima rada sličnijim XVIII nego XXI stoljeću

Rekosmo tranzicija: tranzicija iz nečeg povijesno utemeljenog i provjerenog kao dobrog i funkcionalnog za uvjerljivu većinu u nešto iskustveno doživljeno kao bastardizacija, u čemu je većina postala ponižena manjina – takva je naša stvarnost nakon dvadeset i više godina: politički, sigurnosno, financijski i medijski desubjektivizirani, bez ikakve jasne perspektive – svoje i tuđe žrtve. Političko sutra nikako da (o)svane. Nikad nam, kao protekle dvije decenije, nisu više pomagali, posredovali, savjetovali, a nikad nismo bili jadniji i bespomoćniji, i to nakon razdoblja naše jugoslavenske antičke suverenosti. Kao da nas je progutala “crna rupa”. To je, uz našu posvemašnju političku lakomislenost, samo jedna od neuspjelih evropskih integrativnih strategija u BiH.

“Multikulturalizam je mrtav u Evropi”, poručuju odnedavno vodeći evropski političari.

Ova tvrdnja je međutim netačna, osim toga ona je cinična pa kao takva obmanjuje jer evropske države nisu živjele povijest multikulturalizma (Bajrektarević, 2015). Nekad teokratski Stambol i katil fermani, danas sekularni Bruxelles i brojni departmani (svileni gajtani). Istočna Evropa odustala je, po riječima Anisa Bajrektarevića, od debate o suštinskim sadržajima, kao što su Slavenstvo, identitet, sekularizam i antifašizam. Toj i takvoj Istočnoj Evropi, kojoj je oduzeta, ali koja je i samoj sebi oduzela riječ na povijesnoj pozornici, pripada BiH, država ni svoja, ni tuđa, pod stečajem.

Netipična rješenja

Osvrćući se na rezultate oktobarskih izbora u BiH, bivši visoki predstavnik tzv. međunarodne zajednice u BiH, Paddy Ashdown, istaknuo je u britanskom Domu lordova: “Sada smo u goroj poziciji nego tada (prije četiri godine). Bosna ne da nije napredovala nego je vrlo opasno otišla unatrag. Moramo uzeti u obzir da u toj zemlji imamo moć kao nigdje drugo na svijetu – trošimo stotine miliona dolara godišnje, imamo EUFOR, imamo policiju EU, najveću misiju Evropske unije… ali i pored toga, a zahvaljujući pojedinim državama EU, Bosna je skliznula u probleme (…) Catherine Ashton je otišla Miloradu Dodiku kao da je on šef države, a ne šef entiteta. Sjela je za njegov stol, a u pozadini su bile mapa Republike Srpske, zastava RS i EU, ali nije bilo

zastave BiH! To nije mogao biti bolji znak da Evropsku uniju ne zanima država (…) EU investira svoju moć u jačanje institucija podjele. Ista ta pogrešna politika dovela je BiH do rata prije više od 20 godina. U posljednjih sedam godina u BiH se sve svodi na uzrečicu ‘Da komšiji crkne krava’ (…) Ne postoji raspoloženje za nove konflikte, ali ja to danas ne mogu garantovati. Zapravo, mi ne možemo ništa isključiti u potpunosti i tako će ostati dok ne promijenimo svoju politiku. Uplašen sam i ne mogu pronaći način da to iskažem drugačije” (Ashdown, 2014).

Ashdown priziva jednu drugu izjavu – naime izjavu glavnog zapovjednika NATO-a koji je u svom oproštajnom govoru u Bruxellesu 1988. istaknuo: “Mi smo dobili hladni rat. Nakon 70-godišnjeg lutanja, možemo se vratiti stvarnoj osnovi sukoba koji traje već 1300 godina. To je veliki sukob sa islamom” Već tada je, kako to ističe Adalbert Reif, “Zapad bio odlučio da islam uzme na nišan kao idućeg neprijatelja” (Karahasan, 2006/07, 293).
Ne treba precizniji i nedvosmisleniji zaključak o tome da je politika EU prema BiH, prema Muslimanima/Bošnjacima posebno, zapravo politika zločina s predumišljajem. Danas je Bosna i Hercegovina – nakon 25 godina evropeizacije – zemlja okupirana od evropske birokracije koja je institucionalizirala segregaciju u ovoj najprije žrtvovanoj, zatim kriminaliziranoj zemlji (Bajrektarević, 2015). Uz brojna druga, otvoreno ostaje pitanje: Da li je sve ovo, ili barem dio, lord Ashdown znao u vrijeme dok je bio visoki predstavnik tzv. međunarodne zajednice u BiH (27. V 2002 – 30. V 2006)?

Nas što se tiče, a naša je odgovornost najveća, suočeni smo s pitanjem: Hoćemo li ostati samo promatrači vlastitih života ili ćemo, na tragu povijesnih iskustava, krenuti u potragu za “netipičnim rješenjima” (A. Bajrektarević).  

Hoćemo li pronaći pehar iz kojeg je, sa svojih pet drugova, pio Perikle i koji je najvjerovatnije, tvrde arheolozi, poklonjen robu (konobaru) (ili vlasniku kafane) koji ih je služio? Zvao se – znakovito: Drapetis – izbavljenik?

(U sljedećem nastavku: Zavjera šutnje)

Vezani tekstovi:

Hrvati u BiH (I): Bosanski identitet – hrvatska trauma

Hrvati u BiH (II): Dva koncepta “hrvatstva”

Hrvati u BiH (III): Kako pomiriti nacionalnu, državnu i kulturološku pripadnost?

Hrvati u BiH (V): Zavjera šutnje