Nema mnogo sumnje da srpska vlada polako stiče međunarodni politički kapital, i to iz dva razloga – njen relativno prihvatljiv stav prema izbjeglicama koje stižu u zemlju, i njena povremena spremnost na sporazume sa Vladom Kosova. Svako ko se ne nalazi na nekom od političkih ekstrema će se vjerovatno složiti da ona u tom pogledu i zaslužuje pohvale koje su joj upućene. Međutim, interesantno je spomenuti i načine na koje se takva pozicija vlade tumači s pretjerivanjem.

Na primjer, nakon razgovora sa premijerom Aleksandrom Vučićem, komesar za proširenje Evropske unije Johannes Hahn je postavio poziciju vlade u kontekst pomirenja, obećavajući pri tome i odgovarajuću nagradu. Ovo su bile njegove reči: “Pomirljiv odnos i postupci premijera Vučića i srpske vlade prema susjedima, kao i nastavak dijaloga sa Kosovom na najvišem nivou, predstavljaju najbolje primjere toga. Ukoliko sve to objedinimo, ubijeđen sam da ćemo se naći na dobrom putu da otvorimo pristupne pregovore o prvim poglavljima do kraja ove godine.”

Vučić je na to odgovorio izjavom u kojoj je preuzeo zasluge za jedan širi spektar aktivnosti, naglašavajući pri tome nagradu koju mu je Hahn obećao: “Smatramo da smo u posljednje vrijeme u svim, ili bar u mnogim sferama društvenog života postupali dobro i ozbiljno, i da smo time zaslužili otvaranje pristupnih pregovora o pojedinačnim poglavljima do kraja godine.”

Dio ove razmjene koji zaslužuje najveću pažnju su povezivanje kooperativnih poteza sa “pomirenjem” i očekivane posljedice toga. Ako bismo sve to izrazili na jedan šematski način, izgledalo bi otprilike ovako:

1. Pomirenje se demonstrira “dobrim ponašanjem”.
2. Primjeri “dobrog ponašanja” su a) kooperativan odnos prema međunarodnim institucijama, i b) spremnost na sporazum sa političkim elitama u susjednim državama.
3. Motiv za “dobro ponašanje” je materijalna nagrada, u ovom slučaju napredak u procesu integracija u međunarodne institucije.

Moglo bi se reći da su sve ove pretpostavke tačne, ili čak da se nijednoj od njih ne može prigovoriti. Jedini osnov po kom bi neko mogao da kritikuje Hahnovu impliciranu definiciju pomirenja je to da je ona možda preuska i nepotpuna. Naime, stiče se utisak da ona zapravo sugeriše da se pomirenje ostvaruje sporazumima političkih elita koji buduća neprijateljstva čine manje vjerovatnim.

Naravno, lako je vidjeti da, sami po sebi, sporazumi elita ne umanjuju vjerovatnoću budućih neprijateljstava u značajnijoj meri. To je očigledno i u povremenim eskalacijama nacionalno zasnovanih retorika, koje su vremenom okupirale najveći dio političkog života Bosne i Hercegovine, posebno kada je reč o odnosima Republike Srpske i federalnih institucija. To je bilo očigledno i u načinu na koji je spor Srbije i Hrvatske oko preusmjeravanja izbjeglica veoma brzo prerastao u ekonomske sankcije i granične blokade, tokom koga su premijeri obe države u medijima otvoreno govorili da nemaju nikakvu želju da razgovaraju jedan sa drugim.

Iza toga stoje dva glavna razloga: prvi je taj da su političke elite, koje zajedno zaista imaju potencijal da tenzije smiruju, u podjednakoj mjeri u stanju i da ih produbljuju; drugi razlog je to da sporazumi između elita ne nude istovremeno i odgovor na element nezadovoljstva šire javnosti koji je prisutan u njihovoj pozadini.

Zato nije pretjerano teško zaključiti da, koliko god da su sporazumi suprotstavljenih političkih elita neophodni, i koliko god da imaju potencijal da doprinesu pomirenju, oni sami po sebi ipak ne predstavljaju pomirenje. To je jedan daleko širi proces sa implikacijama na institucionalnim, društvenim i kulturnim nivoima, koji istovremeno uključuje stvaranje i razmjenu shvatanja samog sukoba iz prošlosti, priznanje odgovornosti (odnosno postupke koji su takvom priznanju konzistentni), razumijevanje različitih problema i zabrinutosti koji potiču iz različitih društvenih javnosti, ali i sve pozitivne korake koji bi odgovorili na brojne potrebe proistekle iz samog iskustva sukoba i nasilja.

Nije pretjerano teško zaključiti da, koliko god da su sporazumi suprotstavljenih političkih elita neophodni, i koliko god da imaju potencijal da doprinesu pomirenju, oni sami po sebi ipak ne predstavljaju pomirenje. To je jedan daleko širi proces sa implikacijama na institucionalnim, društvenim i kulturnim nivoima

Ovakvo šire shvatanje takođe može biti predstavljeno šematski. Takvo pomirenje (u najmanju ruku) uključuje ovih pet nivoa:

1. Pomirenje podrazumijeva komunikaciju između institucija. Ta vrsta komunikacije uključuje i onaj vid sporazuma čiji su značaj Hahn i Vučić s pravom potvrdili. Ono takođe uključuje i aktivnosti u koje su se lideri ovog regiona upuštali samo povremeno, uz prekide i oklijevanje, poput javnih izvinjenja i potvrda utvrđenih činjenica. Istovremeno, sporazumi (poput sporazuma Srbije i Kosova o normalizaciji odnosa) i zvanične posjete (poput posjeta članova Predsjedništva BiH Beogradu koje dramski preuveličavaju i samo postojanje diplomatskih odnosa između ove dvije zemlje), važni su i neophodni. Ali, pomirenje na institucionalnom nivou zahtjeva i jasne izjave sa najvišeg institucionalnog nivoa o zajedničkoj posvećenosti tom cilju. Tako se mogu davati kojekakve zvanične mirovne izjave, ali one, u nedostatku političke volje, ipak ne predstavljaju pomirenje.

2. Pomirenje podrazumijeva komunikaciju unutar institucija. Pomirenju mogu doprinjeti samo institucije koje su pročistile svoje redove, unaprijedile svoje procedure i položile jasne račune javnosti o svojoj institucionalnoj odgovornosti i posvećenosti toj novoj institucionalnoj svrsi. To se odnosi na čitavu institucionalnu sferu, ali prije svega na institucije sa najvećom ulogom u proizvodnji, odnosno utvrđivanju krivice za postupke iz prošlosti, a time i njeno prevazilaženje – dakle vojska, bezbjednosne strukture i sudske institucije. Upravo unutar tih institucija postoji apsolutna obaveza kažnjavanja ili smjenjivanja pojedinca odgovornih za počinjene povrede ljudskih prava, uključujući i obuku osoblja za sprečavanje budućih povreda – ali i odgovornost za to da sve institucije javnosti položu jasne, kolektivne račune o svojim postupcima iz prošlosti, odnosno svojoj svrsi u budućnosti. Zbog toga nastavak kontroverze oko ratnih aktivnosti određenih osoba (poput Ljubiše Dikovića i Gorana Radosavljevića) sugeriše da institucije zapravo nikada nisu prihvatile svoje nove uloge, osmišljene da doprinesu čitavom procesu pomirenja.

3. Pomirenje podrazumijeva komunikaciju institucija i javnosti. Iako sve vlade regiona mogu da se pozovu na brojne gestove kojima su ispunile neke od uslova nametnutih spolja, poput obezbjeđivanja tražene dokumentacije optuženima i Tribunalu, uspostavljanja specijalnih sudova i tužilaštva, preko-granične saradnje u sprovođenju istraga i primjeni zakona – njihovi zvaničnici su istovremeno o tim aktivnostima u javnosti govorili (kada su o njima uopšte i govorili) isključivo u opštim i neodređenim crtama. Paralelno sa tim, mediji i obrazovne, političke i vjerske institucije, uglavnom su zadržali isti ton etno-nacionalne isključivosti i nezadovoljstva koji je bio dominantan u periodu sukoba. Iako pomenuti gestovi jesu neophodni, da bi doprinjeli pomirenju na iole smislen način, javnosti je neophodno predočiti sve što se u tom pogledu radi, razloge zbog kojih se sve to radi, i na koji način se razlikuje od svega što je rađeno u prošlosti. Sami po sebi, uslovljavanje i ispunjavanje uslova stvaraju atmosferu u kojoj je komunikacija ograničena isključivo na političke elite, što ni na koji način ne mjenja sam javni diskurs.

4. Pomirenje podrazumijeva komunikaciju suprotstavljenih javnosti. Aktivnosti u oblasti pomirenja se ne odvijaju samo na nivou institucija. Centralni element i jedan od ciljeva pomirenja – odnosi se upravo na javnosti koje su do tada bile ohrabrivane da su sukobljavaju i jedna drugoj suprotstavljaju, kako bi na kraju počele da razmjenjuju svoja iskustva i shvatanja, i razvile zajednička sjećanja i kapacitet da se među sobom priznaju. Slobodna komunikacija i kretanje ljudi ohrabruju taj proces, koji istovremeno uključuje i aktivnosti građanskih, obrazovnih, vjerskih, medijskih i kulturnih institucija. Njihov glavni doprinos se ogleda u održavanju atmosfere tolerancije i otvorenosti. Čini se očiglednim da je – uprkos činjenici da je u čitavom regionu pokrenut zaista impresivan broj inicijativa osmišljenih da ohrabre upravo tu vrstu komunikacije – to ostvareno uprkos, a ne zahvaljujući institucijama sa najvećim kapacitetom da doprinesu čitavom tom procesu.

5. Pomirenje podrazumijeva konkretne aktivnosti u oblasti utvrđivanja činjenica, restitucije i retribucije, u koje će biti uključena čitava javnost. Osnovne činjenice o nasilju iz devedesetih su i dalje u iznenađujuće velikoj mjeri nepoznate. Aktuelni sporovi oko broja žrtava i nestalih, logističkih struktura, komandne odgovornosti i sličnih pitanja, djelimično se mogu pripisati nepotpunom istraživanju činjenica, a dijelom i insistiranju na povjerljivosti nekih korisnih informacija. Međutim, razjašnjenje i opšte poznavanje nekih fundamentalnih činjenica o sukobu su istovremeno i jedini mogući temelj pomirenja. Pored toga, na potrebe svih čiji su životi bili zahvaćeni nasiljem, neophodno je odgovoriti priznanjem i odštetom. Jedan od ključnih elemenata toga su i pravne promjene koje bi potvrdile status i prava civilnih žrtava, a taj posao nikada nije urađen. Identifikacija i procesuiranje počinilaca takođe moraju biti shvaćeni kao potrebe žrtava – međutim, lokalne pravosudne institucije država regiona su se tim poslom bavile u najmanjoj mogućoj mjeri, tek da bi zadovoljile postavljene međunarodne uslove, i on još uvek predstavlja sveprisutnu društvenu potrebu.
Posmatrano iz ove perspektive šireg tumačenja svega što pomirenje uključuje, možda je razumnije zaključiti da Srbija, zajedno sa svim ostalim državama u regionu, u tom pogledu zapravo nije uradila puno, već naprotiv – veoma malo toga. Osnovni uzrok toga bi veoma lako mogla da bude činjenica da su sve te šire aktivnosti koje predstavljaju jedan od preduslova pomirenja i obuhvataju ne samo političke, već i društvene i kulturne institucije, do sada u velikoj mjeri bile ograničene samo na sektor političkih institucija.

Možda su EU i Johannes Hahn (koji govori u njeno ime) zaista zadovoljni takvim ograničenim napretkom, u jednoj ograničenoj sferi. Međutim, takav uzak pristup pomirenju ne uzima u obzir potrebe različitih javnosti ovog regiona. Ako pri tome pođemo od toga da je jedna od svrha pomirenja da doprinese bezbjednosti smanjenjem izgleda za neki budući sukob, takav pristup zapravo ne uzima u obzir čak ni potrebe same Unije.

(Autor je profesor na Katedri za slovenske i istočnoevropske studije pri Londonskom univerzitetu)

(Tekst je objavljen na stranici REKOM, 06.10.2015.)