Pariz, 1901. godina. Svaki sedmi stanovnik ima sifilis, a ova bolest je u već odmakloj fazi kod 15 od sto ljudi. U dvadeset brakova koji sklope ljudi sa sifilisom, 15 je reproduktivnih, iz kojih se rodi 28 djece. Samo tri prežive. Statistika je neumoljiva, skoro besprijekorno jasna, ali ništa ne otkriva. Ona nema identitet, osobenost, karakter, nema žive ljude - njihove priče i iskustva, porive, uzroke, pretpostavke, probleme. Samo raspolaže njihovim životima na nivou matematičke računice, bez ikakve mogućnosti da će biti sagledana u kontekstu, ukoliko se ne znaju njene vremenske ili prostorne okolnosti. Kao, primjerice, da se sifilis, ta najveća pošast dvadesetog vijeka, najčešće liječila penicilinom koji će biti pronađen tek 1928. godine. Što to uopšte znači onima koji od sifilisa boluju skoro tri decenije ranije, u zlatnim godinama – kada i biologija i društvo nalažu brakove, rađanje, donošenje života. Što ta opaka bolest znači onima koji je imaju, kako im mijenja tijelo i um, i kako na njih djeluje kada proživaljaju njene simptome, bez da uopšte znaju da ta bolest postoji, a kamoli da je imaju?

Povratak Stradalnika u Banjaluku

Dobro, Pariz, ali gdje smo tu mi, i koliko u tom momentu zaostajemo za svijetom? Desetak godina prije no što će penicilin ući u masovnu upotrebu kao najčešće korišten antibiotik za tretiranje sifilisa, na sceni Narodnog pozorišta Vrbaske banovine igraće se predstava “Stradalnici”. Dramski tekst Eugènea Brieuxa, prepun medicinskih detalja o uzrocima i načinima liječenja sifilisa, banjalučka publika gledala je prvi put 3. maja 1932. godine. Do ovog saznanja došla je dr Ljiljana Čekić, pišući svoju doktorsku diseraticiju, no cijela priča poslužiće joj da ovaj tekst krajem 2015. ponovno postavi na istu scenu, u izvedbi glumaca amatera Banjalučkog studentskog pozorišta. “Stradalnici” će, drugi put i uz određene adaptacije, pred banjalučku publiku opet u edukativnom karakteru doći nakon 83 godine, i čak 114 godina od prve praizvedbe.

Kako nije riječ o profesionalnom ansamblu, ne može se govoriti ni o njihovim profesionalnim i zanatski očaravajućim reprezentacijama likova, ali s obzirom da se mnogi od njih na sceni i pred publikom pojavljuju prvi put, njihove pojedinačne i ukupne izvedbe više su nego korektne

Izvorni dramski tekst “Stradalnika” najautentičnije i najkredibilnije je opisao Bernard Shaw, tvrdeći da “Stradalnici” ispituju dvostruki tabu – jer pored medicinskih objašnjenja sifilisa prikazuje i žrtve koje svojim neznanjem i neukošću svojevoljno bivaju kažnjene zbog neprimjerenog i degutantnog ponašanja. Kako Shaw zaključuje, “bolest može postati potpuno zastrašujuća pogotovo kada ljudi ne znaju da uopšte i postoji, i da od nje boluju”. Sukob propitivanog neznanja, klasne nadmoći, liječenja i (bez)grešnosti očituje se kroz život čovjeka koji planira zasnovati porodicu, znajući da ima sifilis, ali vođen mirazom koji će mu buduća supružnica donijeti ipak odlučuje rizikovati svoj i tuđe živote. Društveni status porodice i njena klasna nadmoć na početku dvadesetog stoljeća dovodi se kasnije u relaciju sa ličnom motivacijom za političko djelovanje i uopšteno načinom na koji Francuska onodobno vodi socijalnu politiku. Tu se pojavljuju i pitanja rodne ravnopravnosti, radničkih prava, zdravstvenog osiguranja i socijalne brige, koja drže cjelinu priče zajednički propitujući lične morale i društveno shvatanje etičnog.

Upotreba hora

Kroz dvostruko propitivanje tabua – medicinskog, stručnog objašnjenja ove opake bolesti i razloga potpune ignorancije društva, dopisani hor postavlja etička pitanja i dileme: zbog čega o ovome ne pišu novine, zašto javnost nije informisana, koji su razlozi javne uprave i zdravstva da svoje građane drže u potpunom neznanju. Iako će prvi utisak reći da hor pretendira na medijsku krivicu, potom krivicu zdravstva i javne uprave, u završnom (trećem) činu postaće potpuno jasno šta su okolnosti koje predstavljaju svakodnevicu ljudi dominantnih ili marginalnih društvenih i ličnih identiteta, ali i koliko čovjek mora biti odgovoran prema svome zdravlju, bez obzira na bilo koju okolnost.

Smisaoni cilj predstave je saznajni, obrazovni, i mnogo je važnije što u konačnici “Stradalnike” pred učenike, srednjoškolce i studente postavlja ansambl koji većinski čine njihovi vršnjaci

Paralelno sa linijom radnje koja u dramskom smislu teče kao odraz urzočnih veza, u adaptiranom tekstu pojavljuje se i hor koji će pri svakom dramskom sukobu utisnuti svoj komentar i upit moralnosti i etičnosti postupaka likova, uz simultane informacije koje prikazuju odnos vremenskog konteksta u kome je drama pisana i u ovog u kome se izvodi. Pored aktuelizacije i moralnog propitivača, dopisani hor ima još jedan cilj – da omogući intenzivniju percepciju publike, probudi drugačije stanje pažnje, što u konačnici predstavu čini edukativnom. Upravo zbog toga što će popuniti praznine ostavljene za publiku – postavljati pitanja o kojima bi većina gledalaca razmišljala, i na njih autentično odgovoriti – hor je veliki domet redateljske kreacije u 60 minuta koliko traje adaptirana predstava.

Koliko god je riječ o bezbudžetnoj produkciji, minimalističkoj scenografiji i kostimografiji, postoje elementi koji bi zaista reprezentativno predstavljali period o kome se govori – novac i djelimično kostimi. No, motiv je život i njegovo nestajanje i nastajanje, vrednovanje, i posebno komplekskno pitanje – u čemu je ključ aktivnog upravljanja životom, i tu autentičnosti ne nedostaje, iako ju je izuzetno nezahvalno postići. Strah od priklanjanja opštim mjestima ili opštoj karakterizaciji u izvedbi ovakvih struktura vreba iz nekoliko ćoškova, jer ne samo da “Stradalnici” zahtijevaju emotivno uključivanje gledalaca i njihovo intelektualno udubljivanje, čime propituju vještost i sposobnost publike, nego očekuju da u smisaonom ishodu gledalac promijeni mentalitet, istupi iz blaženstva neznanja, i već shvati šta ga čini čovjekom i šta čini ljudsku prirodu s kojom se bori.  

Društveni angažman

Bez obzira na karakterne, osobne ili staležne odrednice, rodne, seksualne ili religijske identitete među svima nama se u nekoj pojavnoj ravni mogu pronaći tragovi ignorancije i neprimjerenosti. Jedino što je podložno diskusiji je gdje se ti tragovi primjećuju u našim životima, ko ih primjećuje i iz kog ugla. Budući da je sveoznačeno i sveznačno ustvari beznačenjsko, Brieux je formirao raznolike sudbine i karaktere podjednako vodeći računa da priča bude upečatljiva, a pritom lišena površnosti ili primarne svedenosti.

Sukob propitivanog neznanja, klasne nadmoći, liječenja i (bez)grešnosti očituje se kroz život čovjeka koji planira zasnovati porodicu, znajući da ima sifilis, ali vođen mirazom koji će mu buduća supružnica donijeti ipak odlučuje rizikovati svoj i tuđe živote

Kako nije riječ o profesionalnom ansamblu, ne može se govoriti ni o njihovim profesionalnim i zanatski očaravajućim reprezentacijama likova, ali s obzirom da se mnogi od njih na sceni i pred publikom pojavljuju prvi put, njihove pojedinačne i ukupne izvedbe više su nego korektne. Pritom, smisaoni cilj predstave je saznajni, obrazovni, i mnogo je važnije što u konačnici “Stradalnike” pred učenike, srednjoškolce i studente postavlja ansambl koji većinski čine njihovi vršnjaci. S tim što se domet izvedbe ne završava aplauzom, nego prvom reakcijom u očuvanju reproduktivnog zdravlja – ako bismo na predstavu gledali kao na zanimljiv način predstavljanja problema koji kreira naša nesvjesnost, odsustvo samosvjesnosti i propitivanja.

Brieuxov rad je izuzetno društveno angažovan, pa se elementi kreakcija iz njegovog dramskog opusa mogu naći i u “Stradalnicima”. U njegovom upučetaljivom radu naći će se priče o građanskom ishodu obrazovanja djevojaka iz radničke klase (Blanchette, 1892), političkoj korupciji, lakomislenosti modernog dobročinstva (Les Bienfaiteurs, 1896). Jedna od njegovih najsnažnijih drama je “Les trois filles de M. Dupont” (les trois filles – tri djevojčice, prev.a.) u kojoj dekonstruiše svu mizeriju miraza koju je francuski sistem u ta doba (1897) nametao čak i djevojčicama iz niže srednje klase. Kreacije pretežno lijeve provinijencije i više nego primijetan angažman, nažalost, nikada nisu prevođene na ovdašnje jezike, što je još jedan izuzetan razlog zbog čega pogledati “Stradalnike”.