Kontrola policijskih snaga u Bosni i Hercegovini (BiH) predstavljala je sastavni i ključni element u nastojanju rukovodstva bosanskih Srba da ostvari svoje primarne ciljeve. Tokom 1991. godine i prva tri mjeseca 1992. policijski zvaničnici, bosanski Srbi, razvili su negativan stav prema Ministarstvu unutrašnjih poslova Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine (MUP SRBiH). Srpska demokratska stranka (SDS) i njeni predstavnici u rukovodećim strukturama i policiji gledali su na Ministarstvo kao na pristrasnu instituciju prepunu propusta. Po njihovom mišljenju, bosanski Hrvati i Muslimani pokušavali su da marginalizuju bosanske Srbe u okviru policije.

Počeli su da vjeruju da će Srbi, ukoliko se ne preduzme čvrsta, preventivna akcija, doći u poziciju da se njima dominira i, čak, da Hrvati i Muslimani ugroze i samo njihovo postojanje. Na početku ove krize, jedini prihvatljiv odgovor Srba u praktičnom smislu bilo je obnavljanje nacionalnog pariteta u redovima (a posebno u hijerarhiji) MUP-a SRBiH. Međutim, ovo rješenje je ubrzo napušteno u korist otvorenih zahtjeva za ostvarivanje srpskog MUP-a.

Razvoj ovakvog stava sasvim je razumljiv u opštem kontekstu ideologije bosanskih Srba 1991-1992. godine. Naime, SDS je stalno izražavao nezadovoljstvo koracima koje su preduzimali političari iz redova bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata na putu ka nezavisnosti SRBiH. Učešće SDS-a i etničkih Srba u legalnoj policiji SRBiH nastavilo se kako na centralnom, tako i na lokalnom nivou, čak i nakon što su SDS i bosanski Srbi u okviru policije započeli sa uspostavljanjem paralelnih centralnih organa vlasti, početkom oktobra 1991.

SDS i bosanski Srbi u MUP-u SRBiH često su tvrdili da su prisustvo hrvatskog i muslimanskog ekstremizma, zajedno sa stalno isticanom potrebom za povećanim profesionalizmom u Ministarstvu, dio smišljene strategije. Isto kao i na sveukupnoj političkoj sceni, bosanski Srbi u MUP-u SRBiH smatrali su da su oni jedini čuvari integriteta u radu policije i stvarni branioci BiH (i Jugoslavije).

Prvi višestranački izbori

Novembra 1990. godine u Bosni i Hercegovini su održani višestranački izbori. Tri nacionalno opredjeljene stranke: Srpska demokratska stranka (SDS), Hrvatska demokratska zajednica (HDZ) i muslimanska stranka, Stranka demokratske akcije (SDA), bile su glavni pobjednici. Na izborima je SDS dobio apsolutnu većinu u 37 opština i dijelio je vlast u mnogim drugim. Do 22. decembra postignut je konkretan sporazum o podjeli opštinskih funkcija i službi.

SDS i bosanski Srbi u MUP-u SRBiH često su tvrdili da su prisustvo hrvatskog i muslimanskog ekstremizma, zajedno sa stalno isticanom potrebom za povećanim profesionalizmom u Ministarstvu, dio smišljene strategije. Isto kao i na sveukupnoj političkoj sceni, bosanski Srbi u MUP-u SRBiH smatrali su da su oni jedini čuvari integriteta u radu policije i stvarni branioci BiH (i Jugoslavije).

U okviru Ministarstva unutrašnjih poslova SRBiH vodeće funkcije podijeljene su na sljedeći način:
-    ministar unutrašnjih poslova: Alija Delimustafić (SDA)
-    zamjenik ministra: Vitomir Žepinić (SDS)
-    podsekretar SDB-a, Službe državne bezbjednosti: Branko Kvesić (HDZ)
-    zamjenik podsekretara Službe državne bezbjednosti: Boro Sušić (SDS)
-    pomoćnici podsekretara Službe državne bezbjednosti, dva (SDA/HDZ)
-    pomoćnik ministra za policijske poslove: Avdo Hebib (SDA)
-    pomoćnik ministra za sprečavanje i otkrivanje kriminala: Momčilo Mandić (SDS)
-    pomoćnik ministra za komunikaciju: (SDA)
-    pomoćnik ministra za kadrovska pitanja: (SDA/HDZ)
-    pomoćnik ministra za materijalno i finansijsko poslovanje: (SDA)
-    pomoćnik ministra za informativne i analitičke poslove: Drago Vuković (kasnije Bogdan Košarac) (SDS)
-    pomoćnik ministra za administrativno-pravne poslove i strance: Hilmija Selimović (SDA)
-    glavni republički inspektor za protivpožarnu zaštitu: (HDZ)
-    dva savjetnika ministra (javna bezbjednost – SDS; državna bezbjednost – SDA)
-    načelnik Centra za obuku i obrazovanje: (SDA)

Kao što se vidi nisu svi rukovodeći položaji u MUP-u SRBiH odmah na početku popunjeni konkretnim ličnostima, ali je napravljena podjela položaja između tri stranke. Mada su rukovodioce imenovale tri stranke, oni nisu nužno bili pripadnici tih stranaka.

Karadžić je pokazao izuzetno zanimanje za kadrovsku politiku MUP-a SRBiH i redovito je pokušavao utjecati na imenovanja Srba na funkcije. Najkasnije krajem maja 1991. Karadžić je odlučio da sjedište SDS-a (Glavni odbor) donosi kadrovske odluke koje se odnose na Srbe u MUP-u SRBiH

Regionalna organizacija MUP-a sastojala se od devet centara službe bezbjednosti (CSB). Ti centri su se nalazili u Bihaću, Banjoj Luci, Doboju, Tuzli, Livnu, Mostaru, Zenici, Sarajevu i Goraždu. Svaki CSB obuhvatao je i Sektor službe državne bezbjednosti (SSDB) i Sektor službe javne bezbjednosti (SSJB). SDS je dobio tri CSB-a (Banja Luka, Doboj i Goražde), tri SSDB-a (Banja Luka, Bihać i Livno) i četiri SSJB-a (Sarajevo, Tuzla, Mostar i Goražde ). (...)

Po završetku izbora u novembru 1990. sve tri stranke pokušale    su da maksimalno   uvećaju broj i značaj svojih zastupnika u Ministarstvu za unutrašnje poslove SRBiH. Taj  grabež za položajima uzrokovao je stalne trzavice i zajedljivost među predstavnicima tih triju stranaka. Štaviše, stavljanjem naglaska na političku podršku, a ne profesionalno policijsko iskustvo, međustranački dogovor je proturječio ulozi koju je igrala kadrovska uprava Ministarstva. To je naročito bilo značajno s tačke gledišta SDS-a jer su tu upravu kontrolisali SDA i HDZ.

Kadrovska pitanja

Tokom 1991. Srbi zaposleni u MUP-u SRBiH i rukovodstvo SDS-a bili su naročito
nezadovoljni rješavanjem    “kadrovskih pitanja” u Ministarstvu. To se, uglavnom,
odnosilo na neslaganja u vezi s imenovanjem i otpuštanjem Srba u Ministarstvu. U pismu odboru SDS-a u Sarajevu u julu 1991. Goran  Zečević, bosanski Srbin, ranije zaposlen u MUP-u SRBiH, naveo je cijeli niz prigovora. Prema njegovim tvrdnjama, SDA i HDZ su uspjeli marginalizovati Srbe u Ministarstvu kombinacijom novih imenovanja i reorganizacijom odgovornosti. Razlog za posebnu zabrinutost bio je “gubitak” SDS-a Sarajevo i kontrole nad policijom, koji su sad bili u rukama Avde Hebiba iz SDA

U svom pismu Zečević predlaže rješenja na osnovu kojih je bilo lako naslutiti budući   stav rukovodstva bosanskih Srba prema MUP-u    SRBiH. S odobrenjem konstatuje da su u nekim područjima Republike podignute barikade. Zatim daje posebne savjete o kadrovskoj politici. Ukazuje na to da je za SDS najvažnije da u MUP-u SRBiH budu zaposleni Srbi – po mogućnosti kvalifikovani Srbi – bez obzira na to jesu li ili ne članovi SDS-a. Zečević je mišljenja da je hitno potrebno zaposliti što veći broj Srba kako bi se spriječilo navodno stvaranje tajnih muslimanskih policijskih snaga koje se sastoje od 1.000 ljudi iz Sandžaka.

U ljeto i jesen 1991. predsjednik SDS-a Radovan Karadžić često je s pripadnicima SDS-a, postavljenim na funkcije u MUP-u SRBiH, razgovarao o kadrovskim pitanjima. Njegovi najvažniji sagovornici bili su zamjenik ministra Vitomir Žepinić i pomoćnik ministra Momčilo Mandić. Karadžić je pokazao izuzetno zanimanje za kadrovsku politiku MUP-a SRBiH i redovito je pokušavao utjecati na imenovanja Srba na funkcije. Najkasnije krajem maja 1991. Karadžić je odlučio da sjedište SDS-a (Glavni odbor) donosi kadrovske odluke koje se odnose na Srbe u MUP-u SRBiH.

U razgovorima Karadžića i Žepinića o kadrovskoj situaciji u MUP-u SRBiH, Karadžić je rekao da bi SDS-u trebalo dozvoliti da imenuje kandidate za 35,65 posto funkcija u MUP-u SRBiH. Karadžić je, naročito bio zabrinut u vezi s dodjeljivanjem funkcija u Službi državne bezbjednosti. Mandić je 17. juna 1991. rekao Karadžiću da se pitanje funkcija u Službi državne bezbjednosti treba skoro riješiti, “inače ćemo propasti”. Karadžić je 18. septembra 1991. rekao Žepiniću da je on (Karadžić) konačno shvatio da ne bi bilo velike razlike čak i da Srbi čine 90 posto zaposlenih u MUP-u SRBiH. Karadžić zaključuje da Srbi previše poštuju Zakon o unutrašnjim poslovima i unutrašnje propise MUP-a SRBiH da bi to za njih moglo biti dobro.

Paralelna država

U mnogobrojnim telefonskim razgovorima o kadrovskim pitanjima MUP-a SRBiH Karadžić bi se lako razljutio kada stvari nisu išle onako kako je htio. Njegova ljutnja je ponekad bila propraćena ispadima, pa i aluzijama na pripreme za nasilne opcije. U julu 1991. Karadžić je rekao Žepiniću da “nijedno postavljanje” ne bi trebalo da se  desi u MUP-u SRBiH “bez pune saglasnosti svih Srba tamo”. Karadžić je insistirao na tome da se Žepinić svaki dan sastane sa stručnim kolegijem MUP-a SRBiH kako bi riješio nerješena pitanja. Ako Muslimani i Hrvati odbiju da prihvate naimenovanja članova SDS-a, Karadžić je upozorio da (smo) “pripremili varijantu koja će biti stravična”.

Karadžić je obavijestio Žepinića da se prethodno veče sastao s Adilom Zulfikarpašićem iz Muslimansko-bošnjačke organizacije (MBO) i Alijom Izetbegovićem iz SDA: “I rek’o sam mu u oči, formiraćemo paralelnu Vladu, formiraćemo paralelnu policiju, izuzećemo naše ljude, a moraće ih Vlada plaćati. Izuzećemo sve naše ljude pod oružjem. Potpuno ćemo formirati paralelnu državu, ako se vi budete dalje zajebavali”

Karadžić je obavijestio Žepinića da se prethodno veče sastao s Adilom Zulfikarpašićem iz Muslimansko-bošnjačke organizacije (MBO) i Alijom Izetbegovićem iz SDA: “I rek’o sam mu u oči, formiraćemo paralelnu Vladu, formiraćemo paralelnu policiju, izuzećemo naše ljude, a moraće ih Vlada plaćati. Izuzećemo sve naše ljude pod oružjem. Potpuno ćemo formirati paralelnu državu, ako se vi budete dalje zajebavali. I on je samo gledao i treptao, jer mi tako uraditi hoćemo. Bog nas otac spriječiti u tome ne more, jer su oni krenuli na, na način da nas zajebavaju i da nas prejebavaju. I tu nema govora, mi ćemo za nedelju dana tu stvar uraditi. Pa, nek bude rat, pa nek bude rat, al’ ćemo jednom završiti pos’o.”

U istom razgovoru Karadžić je jasno dao do znanja da su jedini prihvatljivi Srbi u MUP-u SRBiH oni koje je neposredno odobrio SDS. Karadžić je, nadalje, zahtijevao da se vodeći Srbi u MUP-u SRBiH svako jutro sastanu na kafi kako bi razgovarali o  kadrovskim odlukama, s čim se Žepinić složio. Karadžić je taj stav ponovio nekoliko puta u kasnijim razgovorima. Karadzic je osim toga insistirao na tome da imenovani Srbi budu postavljeni na važne funkcije.

Kao zamjenik ministra MUP-a SRBiH, Vitomir Žepinic je bio na višoj funkciji od  Momčila Mandića, koji je bio pomoćnik ministra za sprečavanje i otkrivanje  kriminala. Međutim, kako je vrijeme prolazilo, Karadžić je počeo sumnjati u Žepinićevu efikasnost. Drugog septembra 1991. optužio je Žepinića da je dozvolio da Avdo Hebib i Muslimani od MUP-a SRBiH naprave muslimansku vojsku Srbima iza leđa. To se završilo tako što je Karadžić sve više povjerenja polagao u Mandića, ipak je u jesen 1991. Karadžić nastavio javno govoriti o Žepiniću kao o glavnom predstavniku bosanskih Srba u MUP-u SRBiH. U decembru 1991. Žepinić je imenovan u Vijeće ministara koje je osnovala Skupština bosanskih Srba. To je zapravo bio “kabinet u sjeni” koji je osnovao SDS.

Perfidna igra

Samo nekoliko dana nakon što je Goran Zečević poslao pismo odboru SDS-a, Stojan Župljanin, načelnik CSB-a Banja Luka, pismeno se obratio Biljani Plavšić, predstavnici bosanskih Srba u Predsjedništvu SRBiH, koja je bila na funkciji predsjednika Savjeta za zaštitu ustavnog poretka SRBiH. Župljanin je tvrdio da Avdo Hebib, pomoćnik ministra policije, i Hilmija Selimović, pomoćnik ministra za pravne i upravne poslove i strance, tajno kuju plan da od policije naprave čistu muslimansku “armiju”. Župljanin je napisao da su on i njegove kolege Srbi predložili da MUP SRBiH zaposli bivše pripadnike (Srbe) hrvatskog MUP-a, ili bivše pripadnike (Srbe) MUP-a SRBiH, na koje se, kako je on tvrdio, primijenjuju “najperfidniji metodi” da se istjeraju iz službe. Te osobe treba zaposliti umjesto da se obučavaju novi ljudi, što bi Ministarstvu uštedilo novac. Župljanin je rekao da Hebib i Selimović insistiraju na tome da se zaposli 400 novih kandidata, od kojih je 80 posto iz Sandžaka.

Župljanin je priložio izjavu brata jednog milicionera Muslimana koji je tvrdio, pogoršavajući time situaciju, da Muslimani odlaze u Hrvatsku na obuku. (U junu 1991. širile su se glasine da se Muslimani obučavaju u Hrvatskoj i učestvuju u borbenim dejstvima protiv Srba u Hrvatskoj. Pokazalo se da su te glasine lažne pošto je razjašnjeno da su policajci Muslimani boravili u Hrvatskoj radi rutinske obuke. Uprkos tome, SDS je iskoristio glasine u propagandne svrhe.) Župljanin je molio Plavšićevu da zaustavi tu “perfidnu igru” u kojoj su “srpski kadrovi i srpski narod” žrtve. Nekoliko telefonskih razgovora između Radovana Karadžića i Biljane Plavšić potvrđuju da je Plavšićeva to pitanje iznijela na sastanku Savjeta za zaštitu ustavnog poretka 26. jula 1991. i da je Karadžić upoznat s tim.

Rat u Hrvatskoj je utjecao na MUP SRBiH i odnose između milicionera Srba i Muslimana u sjeverozapadnoj Bosni. Vee početkom jula 1991. Župljanin je tražio da se hitno mobilizira policija u zoni odgovomosti CSB-a Banja Luka. Tvrdio je da je to neophodno zbog pogoršane bezbjednosne situacije i opasnosti od prenošenja rata iz Hrvatske. Kada je  Delimustafić odbio Župljaninove više puta ponavljane zahtjeve, Župljanin je reagovao organiziranjem “probne mobilizacije” cijelog aktivnog i rezervnog sastava policije pod njegovom nadležnošću.

Devetog septembra 1991. grupa “vodećih službenika srpske nacionalnosti MUP-a SRBiH” dala je izjavu za javnost u kojoj kritikuje reakciju Ministarstva na nedavni komentar o Radovanu Karadžiću objavljen u Oslobođenju. U toj izjavi je stajalo da se o tom pitanju nije propisno konsultovao stručni kolegij MUP-a SRBiH. Koristeći priliku da nabroje i druge prigovore, sastavljači izjave naveli su da se zamjenik ministra MUP-a SRBiH Vitomir Žepinić, Srbin i predstavnik SDS-a, zaobilazi kada su u pitanju važne kadrovske odluke. Imenovanje i rotiranje kadrova u Službi državne bezbjednosti bili su naročito bolna tačka. Srbi su se žalili da je ukinuta funkcija zamjenika podsekretara SDB-a koji je međustranačkim ugovorom dodijeljen Srbima.

Štaviše, dok je SDS tvrdio da je jedini pozvan da donosi odluke o kadrovima srpske nacionalnosti u MUP-u SRBiH, u izjavi je stajalo da se bez dogovora sa SDS-om na funkcije postavljaju “poslušni Srbi”. Ostali prigovori odnosili su se na navodno nepropisno korištenje jedinice za specijalne namjene MUP-a SRBiH, postojanje izraženog “protivarmijskog” (tj. protiv JNA) raspoloženja i na, navodno, nezakonito izdavanje službenih legitimacija MUP-a SRBiH. Izjava se završava riječima da “ovakvi jednostrani i neregularni postupci na štetu srpskog naroda dovode do podijeljenosti u Ministarstvu, što može imati nesagledive posljedice, a za to odgovornost ne mogu snositi srpski kadrovi...”

Nezakonito angažovanje snaga rezervne policije

Krajem ljeta i u jesen 1991. rukovodstvo bosanskih Srba i vodeći funkcioneri, bosanski Srbi, u MUP-u SRBiH nastavili su davati izjave u kojima su se žalili na kadrovska pitanja. Početkom oktobra 1991. u Srebrenici je izbio spor u vezi s raspodjelom funkcija u policiji. Viši srpski funkcioneri u MUP-u SRBiH takođe su izvijestili o navodnim teroristickim aktivnostima Muslimana i Hrvata uperenim protiv bezbjednosti i dobrobiti  srpskog naroda. U isto vrijeme su službenici policije nesrpske nacionalnosti izvijestili o “problematičnim” i napetim odnosima s vojnim vlastima (JNA i TO) na nekim područjima, kao što je Prijedor. Napetost je još više porasla kada je policija u Bosni i Hercegovini 9. septembra 1991. uhapsila Milana Martića, ministra za unutrašnje poslove RSK-a, na osnovu naloga za hapšenje koji je izdala Hrvatska.

Radovan Karadžić i druge visoke vođe bosanskih Srba nastavili su razmišljati – iako samo među sobom – o formiranju zasebnog Ministarstva za unutrašnje poslove. Devetog septembra 1991. Karadžić je rekao Nikoli Koljeviću i srbijanskom predsjedniku Slobodanu Miloševiću da su Srbi satjerani u ćošak i da će morati reagovati tako što će osnovati svoju policiju. Plavšićeva je 17. septembra 1991. zamolila Karadžića da obavijesti Izetbegovića da će Srbi izvršiti kantonalizaciju SUP-a Sarajevo zbog nezadovoljstva zastupljenošću određenih nacionalnosti u MUP-u SRBiH.

Ministar za unutrašnje poslove Alija Delimustafic je pokušao stati na kraj najtežim zloupotrebama. Njegovi pokušaji bili su očito uzaludni. Pregledom dokumenata koji se odnose na MUP 1991. stiče se dojam rastuće fragmentacije Ministarstva i njegovog osoblja. Sve više pojedinaca na svim nivoima u Ministarstvu počelo je pokazivati svoju odanost konkretnim strankama ili čak osobama. Između različitih vladinih organa i MUP-a, ili u samom MUP-u, informacije se nisu ravnopravno dijelile i raspoređivale. Slično se desilo s MUP-om koji se našao optužen za nepoštovanje utvrđenih pravnih smjernica za saradnju s drugim republičkim i saveznim organima.

Desetog jula 1991. Delimustafić je svim SJB-ima i CSB-ima poslao obavijest u kojoj je upozorio da je zabranjeno nezakonito angažovanje snaga rezervne policije i priložio kopiju zakonskih odredbi kojima se regulišu uslovi pod kojima je dozvoljeno angažovati snage rezervne policije. U skladu s tim odredbama, MUP SRBiH je angažovao snage rezervne policije u vanrednom stanju. Još jedna naznaka raspadanja MUP-a izašla je na vidjelo 20. septembra 1991. kada je Delimustafić svim ograncima CSB-a i SJB-a poslao uputstva da trebaju Ministarstvo obavijestiti o svim važnim događajima koji se odnose na bezbjednost i s tim u vezi preduzetim mjerama. To, po svemu sudeći, u nekim slučajevima nije bilo učinjeno. (...)

Krajem oktobra 1991. MUP SRBiH je sarađivao sa vojnom službom bezbjednosti JNA, Saveznim Sekretarijatom za unutrašnje poslove (SSUP) i JNA u zajedničkoj akciji pod nazivom “Punkt ’91”. Cilj te akcije bila je kontrola saobraćaja prema Socijalističkoj Republici Bosni i Herzegovini i iz nje kako bi se spriječila nezakonita trgovina robom i oružjem i kretanje naoružanih lica i paravojnih grupa. Međutim, u isto vrijeme je Služba državne bezbjednosti MUP-a SRBiH primala dojave o tome da neki Srbi u MUP-u SRBiH – na primjer Srbi u SJB-u na Palama – tajno pokušavaju kupiti oružje i pomoći osnivanju srpskih autonomnih oblasti, tzv. SAO. Srpske autonomne oblasti formirane su početkom septembra 1991.

Formiranje srpskog MUP-a

Što se tiče SDS-a i srpskih kadrova u MUP-u SRBiH,  jesen 1991. obilježena je opreznim koracima u pravcu konsolidacije njihovog položaja u sklopu MUP-a. Da bi se shvatio taj proces, potrebno je uzeti u obzir širi kontekst političkih poteza SDS-a u Bosni i Hercegovini tokom1991. SDSivodeći Srbi u MUP-u SRBiH insistirali su na “profesionalizmu” u policiji. Jedan od razloga za nezadovoljstvo policajaca srpske nacionalnosti tokom 1991. bili su nedostaci u obuci, nedovoljan broj zaposelnih i, najvažniji od svih, neuravnotežena nacionalna zastupljenost policijskog kadra u Bosni i Hercegovini.

Prije nego što nastavimo, valjalo bi pomenuti da je SDS već u februaru 1991. otvoreno počeo razmišljati o tome šta se može desiti ako SRBiH prestane da funkcionise. U tim dokumentima se tvrdi da organi SDS-a neće “otežati rad već organizovanih sluzbi”,već će se, naprotiv,  povećati “efikasnost legalnih organa”.

Devetog septembra 1991. Karadžić je rekao Nikoli Koljeviću i srbijanskom predsjedniku Slobodanu Miloševiću da su Srbi satjerani u ćošak i da će morati reagovati tako što će osnovati svoju policiju

U radnom izvještaju koji je sastavio SDB MUP-a SRBiH u septembru 1991. govori se o mogućnosti decentralizacije službe za unutrašnje poslove u Bosni i Hercegovini. Bosanski Srbi su smatrali da bi to imalo negativne posljedice po njih. Prema tom radnom izvještaju, provođenje decentralizacije službe za unutrašnje poslove “u uslovima građanskog rata u zemlji” je “iluzorno”. (...) Uzimajući u obzir političku i bezbjednosnu situacija, kao i činjenicu da finansijski preduslovi za decentralizaciju službe za unutrašnje poslove nisu postojali, u radnom izvještaju se predlažu četiri koraka, svi u kontekstu maksimalnog korištenja saveznih institucija: 1. da se nastavi saradnja MUP-a s JNA i SSUP-om, što treba da podrže i srpske autonomne oblasti; 2. da se srpski poslanici angažuju u radu Skupštine SRBiH kada se bude razmatrao Prijedlog Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o unutrašnjim poslovima, kojim bi se obrazovali CSB na taj način da odgovaraju potrebama SAO; 3. da se srpski predstavnici u Vladi SRBiH angažuju pri donošenju novog Pravilnika o unutrašnjoj organizaciji MUP-a SRBiH, kojim treba obezbijediti obrazovanje stanica milicije i staničnih odjeljenja u naseljima sa većinskim srpskim stanovnistvom u opštinama u čijem je ukupnom broju stanovnika manje zastupljeno Srba; 4. da se srpski poslanici u Vladi i Skupštini SRBiH angažuju na donošenju novog Pravilnika o ratnoj organizaciji MUP-a SRBiH u kojem treba obezbijediti povećanje broja rezervnog sastava milicije u onim stanicama na čijem je području većinsko srpsko stanovnistvo.

Uputstva (iz 1991.) nalažu da se opštine, koje su trenutno pod kontrolom bosanskih Srba ili SDS-a (pominju se kao opštine varijante A), prestanu pridržavati zakona SRBiH. Te opštine bi se takođe prestale obazirati na ostale stranke i njihove predstavnike i slušale bi isključivo naređenja paralelnih srpskih vlasti

U slučaju da provođenje ova četiri koraka bude obustavljeno, ili se pokaže neizvodljivim, radni izvještaj nudi drastičniju  altemativu:

1.    u opštinama sa većinskim srpskim stanovništvom obrazovati OSUP-ove, odnosno izvršiti transformaciju SJB u OSUP;
2.    za područje SAO obrazovati CSB koje bi u sebi sadržale Sektor SDB i Sektor SJB i koji bi vršili najsloženije operativne poslove bezbjednosti i ujedno koordinirale i usmjeravale rad OSUP-ova u opštinama;
3.    na nivou Republike obrazovati Srpski MUP.

Kao što je evidentno bosanske Srbe je pogodilo ukidanje OSUP-a, što je integralni dio Zakona o unutrašnjim poslovima SRBiH prije 1990. Pa ipak, čak i autori ovog izvještaja priznaju da su OSUP-i ukinuti jer opštine nisu bile u stanju da ih finansiraju iz svojih budzeta. To, a ne pokušaj da se u Sarajevu centralizuje kontrola nad službom za unutrašnje poslove, glavni je faktor na kojem se zasniva ova reforma.

Drastičniji put

Ukoliko bi se krenulo drugim, drastičnijim putem, autor(i) radnog izvještaja su očekivali snažan otpor bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata. U stvari, najvjerovatnije bi se bezbjednosna situacija u Bosni i Hercegovini pogoršala. “U takvim uslovima srpskoj službi bezbjednosti u Bosni i Hercegovini biće neophodna pomoć saveznih institucija, a prije svega JNA i SSUP-a, pa i MUP-a Srbije i Crne Gore“. “Stoga je nužno da se sa tim organima ostvari kontakt po ovom pitanju i sagledaju konkretne mjere i mogućnosti njihove pomoći u ljudstvu i tehnici.” Za popunu osoblja svakog novog centra službe bezbjednosti ili novog ministarstva, autor(i) predlažu izbor pouzdanih bosanskih Srba zaposlenih u MUP-u SRBiH i penzionisanih službenika MUP-a.

Vjerovatno je “strogo povjerljiv” dokument, izdan u oktobru 1991, “Mogućnosti organizovanja srpskog Ministarstva za unutrašnje poslove”, bio najvažniji korak koji je 1991. preuzet u vezi s policijskim snagama. U dokumentu iz 1991. predviđaju se četiri moguća načina da se to izvede: 1. Skupština srpskog naroda i “Srpska Vlada” (koju Skupština još nije obrazovala) imenovale bi srpskog ministra za unutrašnje poslove i njegove pomoćnike, koji bi potom vršili raspored srpskih kadrova na ključna radna mjesta

Vjerovatno je “strogo povjerljiv” dokument, izdan u oktobru 1991, “Mogućnosti organizovanja srpskog Ministarstva za unutrašnje poslove”, bio najvažniji korak koji je 1991. preuzet u vezi s policijskim snagama. U dokumentu iz 1991. predviđaju se četiri moguća načina da se to izvede: 1. Skupština srpskog naroda i “Srpska Vlada” (koju Skupština još nije obrazovala) imenovale bi srpskog ministra za unutrašnje poslove i njegove pomoćnike, koji bi potom vršili raspored srpskih kadrova na ključna radna mjesta; srpski MUP bi funkcionisao u saradnji sa postojećim MUP-om po pitanju od zajedničkog interesa, kao što je korišćenje prostorija, vozila i novčanih sredstava; za tu varijantu je rečeno da ona ne cijepa u organizacionom smislu postojeći MUP već samo formira srpski MUP “u sjeni” u sklopu MUP-a BiH. 2. Druga varijanta je slična prvoj i uključuje fizičko razdvajanje dvaju organizacija, koje bi imale vlastite prostorije, vozila, opremu i novčana sredstva; one bi i dalje sarađivale u vezi rješavanja “spornih  pitanja” i zajedničkih radnji. 3. Treća varijanta podrazumijeva organizaciono odvajanje nekih dijelova MUP-a, kao npr. CSB Banja Luka, CBS Doboj i CBS Goražde, u samostalne cjeline na osnovu odluke srpske Skupštine i Vlade; ti centri službe bezbjednosti bi imali obezbijeđen izvor finansiranja; u izvještaju se govori o tome da bi više od 3.000 radnika bilo zaposleno u ta tri centra službe bezbjednosti i u novom centru  u Trebinju; Skupština SRBiH je tada razmatrala prijedlog o formiranju tog centra. 4. Na kraju, srpska Skupština i Vlada bi oglasili nevažećim Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o unutrašnjim poslovima iz 1989; time bi se obezbijedilo ponovo postojanje opštinskih sekretarijata za unutrašnje poslove (SUP), koji su imali daleko labaviju vezu s republičkim MUP-om i odgovarali su skupštinama opštine, a ne Ministarstvu za unutrašnje poslove.

Prvi veliki korak preduzet je 21. decembra 1991. kada je  Skupština srpskog naroda imenovala svoj “Savjet ministara”. Vitomir Žepinić i Mićo Stanišić, visoki funkcioneri MUP-a SRBiH, imenovani su u Savjet – prvi kao “ministar za unutrašnje poslove”,  a drugi kao “ministar bez portfelja"

(...) SDS je odabrao drugu mogućnost, iako ne tačno onako kako je navedeno u  oktobarskom dokumentu. Prvi veliki korak preduzet je 21. decembra 1991. kada je  Skupština srpskog naroda imenovala svoj “Savjet ministara”. Vitomir Žepinić i Mićo Stanišić, visoki funkcioneri MUP-a SRBiH, imenovani su u Savjet – prvi kao “ministar za unutrašnje poslove”,  a drugi kao “ministar bez portfelja". (...)

Planovi za podjelu MUP-a SRBiH, ili osnivanje “srpskog MUP-a”, odražavali su se i u drugim ključnim dokumentima koje je izdalo rukovodstvo bosanskih Srba i bosanski Srbi koji su u tom periodu radili u MUP-u SRBiH. U jesen 1991. jedan, ili nekoliko službenika SDB-a MUP-a SRBiH, sastavili su vrlo povjerljivi radni izvještaj. Iako se u izvještaju ne spominju ni datum, ni autor, ton, kontekst i predmet rasprave jasno ukazuju na to da on potiče iz septembra 1991. i da su ga napisali bosanski Srbi zaposleni u SDB-u MUP-a SRBiH. Tonom i sadržajem taj radni izvještaj pokazuje veliku sličnost s dokumentom SDS-a o unutrašnjim poslovima iz oktobra 1991, štaviše, on ga nagovještava. (...) Argumenti radnog izvještaja, a naročito prijedlog da je potrebno preduzeti različite mjere zavisno od toga da li su Srbi u nekoj opštini u manjini, ili većini, preteča su kasnijih uputstava SDS-a.

Komadanje BiH po dokumentima SDS-a 1991. godine

Preuzimanje kontrole nad lokalnim organima za unutrašnje poslove takođe je bilo integralni dio dokumenta SDS-a od 19. decembra 1991. godine – “Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima”. U uputstvima se zapravo razmišlja o provođenju politike komadanja Bosne i Hercegovine po nacionalnoj osnovi na svim nivoima. Uputstva nalažu da se opštine, koje su trenutno pod kontrolom bosanskih Srba ili SDS-a (pominju se kao opštine varijante A), prestanu pridržavati zakona SRBiH. Te opštine bi se takođe prestale obazirati na ostale stranke i njihove predstavnike i slušale bi isključivo naređenja paralelnih srpskih vlasti. U svakoj opštini SDS bi smjesta osnovao “krizni štab”, u kojem bi bio lokalni načelnik policije. Srbi bi u opštinama u kojima su  u manjini (takozvane opštine varijante B) nastojali osnovati srpske institucije i na taj način podijeliti postojeće opštine. U kriznim štabovima osnovanim u tim opštinama bili bi kandidati SDS-a za položaj nacelnika SJB-a ili SM-a.

Provođenje tih uputstava neizbježno bi uzrokovalo politički sukob. Bosanski Srbi, i prije svega SDS, imali bi potpunu kontrolu nad svim inistitucijama o kojima se govori u Uputstvima. Međutim, u Uputstvima se pretpostavlja da bi se konkretni  nalog za njihovo provođenje izdao tek kasnije. Provođenje tih uputstava povlačilo bi za sobom mobilizaciju policije i TO-a i JNA.

Značajno je to što je do tih odluka i događaja došlo u vrijeme pogoršavanja bezbjednosne situacije u Bosni i Hercegovini. To je naročito bio slučaj na područjima koja su graničila sa zonama sukoba u Hrvatskoj. U mjesečnom izvještaju  CSB-a Banja Luke koji se odnosi na period od 30. decembra 1991. do 30. januara 1992. govori se o povećanim napetostima i čestim, iako manjim, incidentima u kojima je upotrijebljeno vatreno oružje u gotovo svakoj opštini u nadležnosti tog CSB-a. Rezervisti JNA bili su umiješani u velikom broju tih incidenata.

U decembru 1991. MUP SRBiH je sastavio analitički izvještaj pod naslovom “Informacija o djelatnostima u zemlji i inostranstvu usmjerenim na nasilnu promjenu ili ugrožavanje Ustavom utvrđenog poretka”. Na početku tog izvještaja navodi se da organizacije zasnovane na nacionalnom principu predstavljaju glavnu opasnost po red i mir u Bosni i Hercegovina. Te organizacije pojavile su se u vidu “civilne straže”, “grupa dobrovoljaca” i drugih  tipova formacija. U slučajevima kada su takve organizacije postojale i ranije, one su u drugoj polovini 1991. naglo postale složene i angažovale su se u stvaranju “paralelnih (nacionalnih) vlasti”. Korištenje oružja u nezakonitom posjedu bilo je široko rasprostranjeno i u porastu. Kao što je već viđeno u Srebrenici, u nekim opštinama je raspodjela funkcija u policijskim stanicama prema nacionalnoj pripadnosti doprinijela porastu napetosti.

Mnoge organizacije navedene u izvještaju iz decembra 1991. pojavile su se na bosanskoj sceni poslije izbijanja oružanog sukoba u Hrvatskoj. Među njima je bio Srpski četnički pokret Srpske radikalne stranke Vojislava Šešelja koji je bio umiješan i u provokacije u opštinama Srebrenica i Bratunac. Neke grope su sarađivale s JNA i od nje dobijale opremu. Na taj nacin su vođe takvih paravojnih grupa pokušavale “legalizovati” svoje aktivnosti

Mnoge organizacije navedene u izvještaju iz decembra 1991. pojavile su se na bosanskoj sceni poslije izbijanja oružanog sukoba u Hrvatskoj. Među njima je bio Srpski četnički pokret Srpske radikalne stranke Vojislava Šešelja koji je bio umiješan i u provokacije u opštinama Srebrenica i Bratunac. Neke grope su sarađivale s JNA i od nje dobijale opremu. Na taj nacin su vođe takvih paravojnih grupa pokušavale “legalizovati” svoje aktivnosti. Navodno je postojao spisak naoružanih Srba koji je MUP SRBiH dostavio komandi JNA u Sarajevu. Na nekim područjima pojavile su se “snage srpske teritorijalne odbrane”. Te srpske oružane grupe uporno su pokušavale izazvati rat u Bosni i Hercegovini. Osim toga, često kretanje konvoja JNA u Hercegovini ostavljalo je dojam da JNA “vrši okupaciju BiH” i da pomaže u “naoružavanju srpskog stanovnistva”.

U izvještaju se navodi da su aktivnosti oružanih srpskih grupa tijesno povezane s pokušajima Srba da političkim putem regionaliziraju i po etničkim principima ujedine vlast u Bosni i Hercegovini. SAO Romanija je naročito izabrana da bude centar za subverzivna dejstva. Iako su te novostvorene oružane grupe svoje neprijateljstvo uglavnom usmjeravale protiv pripadnika•nesrpske nacionalnosti, uznemiravali su i Srbe koji nisu otvoreno podržavali osnivanje “novih srpskih oblasti”.

Priredila: Avangarda

(U nastavku: O razbijanju republičkog MUP-a iznutra, ko je to radio i kako, te kakva je bila uloga SDS-a u tome)