Iako je ime Svetlane Slapšak u regiji veoma dobro poznato, ono se uglavnom asocira sa naučnim studijama, esejima i kolumnama. U bio crtici Slapšak piše da je napisala ili uredila preko šezdeset knjiga, a od tog impozantnog broja sasvim mali dio pripada onome što se naziva umjetničkom prozom. I zbog same te činjenice, pojava njenog romana vrijedna je pažnje, a ako se tome doda da je roman već dobio Vitalovu nagradu i bio u najužoj konkurenciji za nagradu NIN-a, on zaslužuje da se njime pozabavimo, čak i ako vrijedi ona “ni nagrade nisu kao što su nekad bile”.

Parodija i pastiš

Strukturalno gledano, roman čine tri različita pripovjedna toka napisana iz perspektive sveznajuće pripovjedačice. Svaki od njih ima drugačiji stil i već to predstavlja čitateljsko osvježenje, ako uzmemo da u regionalnoj književnosti nismo tako često svjedoci stilskim bravurama i poigravanjima formom. Centralni ili glavni pripovjedni tok smješten je u Beograd u toku rata, devedesetih godina prošlog stoljeća. Sporedne pripovjedne tokove čine, kako su ih kritičari nazvali, parodija i pastiš, pri čemu bi parodija bila roman priznatog nacionalnog pisca, a pastiš roman napisan u maniru sestara Brontë.

Međutim, ako bi izdvojeno osmotrili tekst nacionalnog pisca, on ne bi nužno funkcionisao kao parodija i imao bi “prođu” jer smo na takve naracije i opise navikli, naročito tokom decenija koje su prethodile. Oni su predstavljali ideološku bazu i izraz kojim se kalila nacionalna svijest, pa tako u portretu nacionalnog pisca koji nam autorica donosi možemo prepoznati Dobricu Ćosića. Radnja parodije je smještena u tridesete godine 20. stoljeća, vrijeme srbijanske dinastije, a likove čine pripadnici tog doba: svjetski i lokalni komunisti, pristalice dinastije, srpski patrioti i “žene”. Tematski, ovi tekstovi bave se isključivo stvarima od nacionalnog značaja, karakteriše ih upotreba ruralne metafore i objektivizirajući pogled na ženu i žensko tijelo – u predstavljanju svoje osnovne ideje, podilaze primarnim ljudskim instinktima. Žene ovdje funkcionišu prvenstveno kao nečije supruge i ljubavnice čije tijelo stoji na raspolaganju za “preoravanje”, ili se tek treba “osvojiti”. Ali i pored toga, parodičnost ovog dijel
a se stiče tek supostavljanjem preostalim dijelovima romana.

Strukturalno gledano, roman čine tri različita pripovjedna toka napisana iz perspektive sveznajuće pripovjedačice. Svaki od njih ima drugačiji stil i već to predstavlja čitateljsko osvježenje, ako uzmemo da u regionalnoj književnosti nismo tako često svjedoci stilskim bravurama i poigravanjima formom

Zato drugi sporedni pripovjedni tok, nazvan pastišom, nudi protutežu – razumno pribježište u vremenu sveopćeg ludila. Protagonistica glavne pripovjedne linije piše roman stilski oponašajući viktorijanske spisateljice, suprostavljajući tako viziju svijeta svoje pripovjedačice onoj nacionalnog pisca. Pojednostavljeno, mogli bi reći da uvodi žensku perspektivu i suprostavlja je piščevoj, muškoj. Različitost njihovih pogleda i stilova je, naprosto, zaprepašćujuća i ne može se svesti samo na stilske konvencije i vrijeme nastanka. Potpuno drugačije tumačenje svijeta, pojava, ljudi i odnosa među njima, daje utisak kao da su nastali na različitim planetama i ne bave se istom vrstom.  

U centralnom dijelu romana, svjedočimo manje poznatoj strani rata, onoj slabo opričanoj jer se desila daleko od bojišnica i rovova – ženskoj strani. Ona je u vremenu ratnih pokliča uglavnom nevidljiva, ženska uloga se nipodaštava dok muškarcima pripada sva (ne)slava. Vjerovatno iz dominantne/muške perspektive, naročito iz perspektive nacionalnog pisca, takvo nešto i jeste logično, jer šta žene uopće bitno rade u ratu kad već ne ratuju? Slapšak nam upravo pokazuje šta rade i ono što rade protagonistice njenog romana jeste da održavaju sam život. Ženski likovi pokreću naraciju i u osnovi su svakog privida normalnosti i održanja razuma u nastalom ludilu. Tad na scenu stupaju više nego ikad ženska snaga i solidarnost, skrbništvo o muškarcima i svima ostalima, snalažljivost i organizacijske vještine, razvija se moć otpora.

Crkveni komunizam

Imamo ženu koja prehranjuje svoju porodicu radeći posao koji mrzi jer joj je muž iz straha od mobilizacije emigrirao u Kanadu, ženu koja organizira mirovne proteste i skuplja pomoć za izbjeglice, ženu koja skriva armiju muških dezertera, prehranjuje ih i brine se za njih, ženu koja sređuje vize izbjeglicama iz Bosne, itd. Imamo ženu koja plaća piće ratnom invalidu i pored toga što postoji šansa da je učestvovao u pokolju u Višegradu u kojem su poginuli njeni roditelji, jer i pored toga vidi u njemu žrtvu i u sebi nalazi snagu da oprosti, a to je čin herojstva za koji još nije izmišljena nagrada.

Dakle, imamo žene koje su daleko bitnije i daleko snažnije od muškaraca koji su, u vremenu rata, uglavnom izgubljeni/zbunjeni/oštećeni/ranjeni/ludi i kao djeca prepušteni na brigu ženama. Odnos snaga između muškaraca i žena je neravnopravan i žene su garancija opstanka samih muškaraca. Međutim, daleko od toga da je prikaz ovakvog stanja i odnosa intencionalan i da je Slapšak namjerno htjela predstaviti muškarce kao “slabiji” spol – autorica nam je samo ponudila istinu i predstavila vjerodostojan prikaz stanja do kojih same muškarce dovodi rat, a što je u suprotnosti s nepravdom koju im čini mit o “herojstvu” i “čojstvu” na koje ih žele programirati tekstovi nacionalnih pisaca.

Imamo ženu koja plaća piće ratnom invalidu i pored toga što postoji šansa da je učestvovao u pokolju u Višegradu u kojem su poginuli njeni roditelji, jer i pored toga vidi u njemu žrtvu i u sebi nalazi snagu da oprosti, a to je čin herojstva za koji još nije izmišljena nagrada

Osim vještog baratanja stilskim registrima i osvjetljavanja uloge koju su u ratu imale žene, roman nam nudi nekoliko epizoda/slika koje same po sebi zaslužuju iscrpnu analizu i precizno slikaju stanje društva u kojem su nastale. Tako nas autorica podsjeća na oblik propagande koji je u to vrijeme emitovan na televiziji Srbije, a koji je podrazumijevao seksi komentatoricu koja je u pripijenoj odjeći komentarisala ratna zbivanja. Na taj način se uvođenjem pornografskog momenta, djelovalo na primordijalne instinkte i pojačavala manipulacija muških konzumenata. Upoznajemo se s beogradskim podzemljem i ratnom anarhijom na ulicama, srećemo dilera heroinom koji živi u sopstvenom haremu đanki tinejdžerskih ovisnica. Otkrivamo slovenački kuriozitet “crkvenog komunizma” i čitamo detaljan opis povorke ljudi koji su došli na Miloševićevu sahranu u Beograd...

Kao što mu i sam naslov kaže, cijeli roman, zapravo, predstavlja pokušaj uspostavljanja neophodne ravnoteže. Ona se nastoji uspostaviti suprotstavljanjem ženske perspektive muškoj – kako u formi pastiša nasuprot parodiji, tako i na nivou općeg pogleda na život, rat i ratno stanje. Ženama se dao glas da na svoj način progovore o ratu koji je tradicionalno muška tema obilježena muškim glasom. Na taj način se u cijeli ratni narativ unio glas razuma i garant opstanka. Zbog svega toga je “Ravnoteža” roman koji, kako i autorica sama reče u jednom intervjuu, pokazuje kako su žene spasile čast Srbije u ratu. Da u njemu nema ništa osim toga, zaslužio bi da ga se zbog toga spominje.