Bauk građanske države kruži Bosnom i Hercegovinom. Zalaganje za građansku državu, kaže prvak bosanskohercegovačke hrvatske etnopolitičke partije, zalaganje je za islamsku državu. Na temelju opasnosti od građanske države u kojoj će Srbima “suditi sudije muslimani” stvorena je Republika Srpska, paradoksalno, i sama građanska “država”, ako je barem suditi prema njenom ustavu, govori nam prvak bosanskohercegovačke srpske, nominalno socijaldemokratske partije.
Prvak, ili bolje reći prvaci bošnjačke etnopolitike javno govore o potrebi ravnoteže etničkog i građanskog, dok se na teritorijima pod njihovom vlašću provode mjere obilježavanja, nacionaliziranja “svog teritorija”. Srpska i hrvatska domaća etnopolitika, pored flagrantno rasističkih tonova izraženih zajedničkim imeniteljem – muslimani i opasnost njihove dominacije – i već poslovično površnih, za dnevnu upotrebu dovoljno “samorazumljivih” mobilizacijskih političkih pojmova: majorizacija i unitarizacija, pokušavaju prikriti svoje otvoreno protivljenje jednoj univerzalističkoj perspektivi koja se temelji na pravima, općim normama civilnog društva, a koja je sastavni dio europskog liberalno-demokratskog imaginarija.
Taj svojevrsni pravni fundamentalizam, koji se napadno prikriva opasnošću od islamskog fundamentalizma, vrši svojevrsno nasilje, kaže se, nad specifičnom situacijom u BiH koje bi u krajnjem rezultiralo u takozvanoj građanskoj državi, ili tipičnoj državi-naciji koja bi u situaciji “matematičke većine” jednog od tri konstitutivna naroda dovela de facto do njegove dominacije u cijeloj BiH, ili barem u jednom njenom dijelu – FBiH.
Skriveni bošnjački nacionalisti
Na tom tragu oni koji promoviraju “građansku opciju” (uz sve nejasnoće i protivrječnosti, površnosti koje prečesta upotreba te fraze sobom danas nosi u javnom prostoru) bivaju projicirani kao sastavni dio “bošnjačkog hegemonijskog projekta”, pa se njegovi promotori opisuju kao skriveni bošnjački nacionalisti. Samo u BiH zalaganje za norme civilnog društva se tumači kao skriveni nacionalizam. Ova, na prvi pogled zdravorazumska analiza koja se svodi na nasilno nametanje univerzalnog partikularnom, u stvari skriva jedan mnogo podmukliji pravac razmišljanja i praktičnog djelovanja. Taj pravac je obrnut: univerzalizacija partikularnog!
Dok se uistinu možemo složiti da je svako nametanje univerzalnog nad partikularnim nasilje – i većina zagovornika građanske opcije se s tim slaže – drugim riječima, nasilna je svaka univerzalna receptura koja se, ne obazirući se na konkretni društveni kontekst na različite načine pokušava nametnuti partikularnim formama života, ono što se u stvari u tome skriva je “univerzalizacija partikularnog”, odnosno prisilo nametanje jedne univerzalne recepture – stvaranje jednonacionalnog prostora, kvazidržave s dominantom etnonacijom. Upravo se tako ono što se pripisuje drugom, predano ostvaruje kod kuće.
Ali kritičari ove opcije uvelike griješe ukazivanjem na nametanje i majorizaciju, jer građanska opcija inspiraciju za svoje rješenje ne nalazi u univerzalističkoj recepturi, osobito ne u apstrakciji legalističkog fundamentalizma – premda ima i takvih razmišljanja. Njena inspiracija je itekako lokalna i kontekstualna, partikularna, a u dodatku i u skladu je s još uvijek važećim antifašističkim političkim i moralnim imaginarijem Europe – to je ideja ZAVNOBiH-a – zajedništva bosanskohercegovačkih naroda i puna zaštita prava građana koja je, manje-više potvrđena i u arbitražnoj odluci 1999. za status Brčkog jer je odbacila univerzalistički princip etnoteritorijalizacije.
Dakle, ono što se uistinu nameće u BiH jeste univerzalna nacionalistička receptura preko podržavljenja imaginarnih partikularnih dijelova – u našem slučaju entiteta, kantona i područja gdje je ratnim djelovanjem ostvarena etnonacionalistička dominacija, odnosno nesumnjiva etnonacionalna manjina. Poziv na poštovanje “bosanskohercegovačke specifičnosti” se u ovom kontekstu pokazuje kao poziv na primjenu jedne univerzalističke recepture konačnog nacionalnog rješenja i izgradnje nacionalne države u jednom dijelu BiH i to se opravdava zaštitom partikularnosti vokabularom ljudskih prava, odnosno vokabularom zaštite “manjinskog” identiteta pred posezanjima onog “većinskog”.
Milenijski kontinuitet
Manjinski diskurs etnonacionalističkih elita, uglavnom bosanskohercegovačkih Srba i Hrvata ostat će na snazi sve dok se ne stvori najviši stupanj nacionalno-državne izgradnje na teritoriju ostvarenom ilegalnom upotrebom sile, nakon ćega će nastupiti u punom sjaju univerzalistička liberalno-demokratska receptura za izgradnju nacionalne države s jasnim etnonacionalističkim domaćinskim narodom i zanemarivom manjinom. Iza buke oko bauka građanske države na djeluje stvaranje partikularnih građanskih država. U ovaj trograđanski koncept uklapa se i bošnjačka etnonacionalistička pozicija koja, s jedne strane, na teritoriju pod svojom kontrolom provodi podržavljenje, nacionaliziranje, dok s druge strane ona na taj proces mora biti “prisiljena“, “navedena”, s obzirom na nepremostivi jaz prema ideološkom imperativu bosanskohercegovačke cjelovitosti.
U toj suptilnoj etnopolitičkoj strategiji bošnjački element uzima elemente građanske opcije, iskrivljuje ih i obesmišljava, trajno kompromitira. Najočitiji primjer obesmišljavanja je “dan državnosti”, slavljenje ZAVNOBiH-a. Na stranu što je obilježavanje ovog antifašističkog političkog događaja od srane sljedbenika onih za koje antifašistička borba nije bila njihov rat, već daleko pogubnije je potpuna promjena smisla ZAVNOBiH-a. On postaje isprazno nacionalističko glorificiranje države, dok je njegov pravi smisao u stvari slavljenje društva i to u svoj njegovoj kompleksnosti i pluralnosti vrijednosti.
Političke snage koje slave ZAVNOBiH u stvari ništa značajno nisu učinile na reintegraciji bosanskohercegovačkog društva, štaviše, uključene su, nacionalističkom prirodom svog djelovanja i uvjerenja u združeni etnopolitički projekt proizvodne tri odvojena društva. Slavljenje ZAVNOBIH-a kao “državnog milenijskog kontinuiteta” nije ništa drugo nego nacionaliziranje ZAVNOBiH-a, a slavljenje države bez društva jalov je posao. Takva “unitarna i građanska Bosna” je fantom, podesan samo za ideološke mobilizacije sve tri etnonacionalističke elite koje su odreda viktimološke, žalobno-patriotske, gdje su jedni žrtve hegemonijskih, unitarističkih pretenzija drugih, a drugi žrtve separatističkih pretenzija onih prvih. Ta nulta točka etnonacionalističkih mobilizacija na sve strane za posljedicu ima proizvodnju odvojenih stvarnosti, društava, na kraju odvojenih teritorijalno-političkih entiteta, etnopolisa, nukleusa malih jednonacionalnih državica. Građanska opcija u takvom odnosu snaga samo je kolateralna šteta.
Liberalno-demokratske vrijednosti
Za jednu opciju – onu bošnjačko-nacionalističku – ona je polazište, politički vokabular ove elite obiluje građanskim principima i pojmovima; za druge dvije opcije, građanska opcija je odredište – oni hoće reći: liberalno-demokratske vrijednosti da, ali nakon što se zemlja preuredi, dok se ne stvore uslovi, odnosno dok se ne učvrsti jasna teritorijalna hegemonija domaćinske etnonacije na partikularnom dijelu BiH i njezin status sa što je moguće više državotvornih elemenata, nakon čega će se moći uvesti cijeli skup liberalno-demokratskih rješenja.
Naravno, sve ove opcije su državotvorne koje zahvaljujući posjedu institucija, ključnih izvora ekonomske moći, cijele mreže ideoloških državnih aparata proizvode svoje narode i njihove “narodne živote” u jednakosti nacionalne pripadnosti. I naravno, sve ove državotvorne opcije su u tom zahuktalom procesu proizvodnje nacije duboko anti-društvene, razgrađujuće djeluju po ono što sada u vrlo širokom smislu možemo nazvati društvom u BiH.
Upravo društvo u svojoj kompleksnosti, u pluralitetu svojih životnih formi u temelju je građanske opcije. Većina onih koji zagovaraju građansku opciju – ovom prilikom isključujem političke opcije tzv. “lijevog spektra” – teško da se mogu okarakterizirati kao liberalno-pravaški fundamentalisti. Rijetko je neko od njih doktrinarno upućen u liberalističke finese, a većina ih je dovoljno zdravorazumski senzibilizirana bosanskohercegovačkim kontekstom da bi reducirala cjelokupnu bosanskohercegovačku društvenu i političku kompleksnost na dilemu – “jesi li za princip jedan čovjek jedan glas ili nisi”.
Građanska opcija svoju inspiraciju, kako sam rekao, nalazi u smislu zavnobihovskih odluka i deklaracija (1943. i ’44). Ovdje bih u najkraćem pokušao ocrtati glavne konture tog smisaonog horizonta koji je sasvim oprečan nacionalističkom državoslovlju. U briljantnoj studiji Ioannisa Armakolasa Politika i društvo u Tuzli od 1992 do 1995 (Sarajevo: University Press, 2016), autor na temelju opsežnih empirijskih istraživanja sugerira nekoliko ključnih karakteristika takozvanog “tuzlanskog načina” – koga možemo nazvati građanskom alternativom i temeljem građanske opcije o kojoj govorim – nasuprot nacionalističkim i socijalističko-jugoslavenskim perspektivama. To su sljedeće karakteristike:
1. Bosanstvo, (ne etnički mišljeno, već politički-kulturno: A.M);
2. Bosanska tradicija suživota;
3. Antifašistička tradicija vezana za Tuzlu, (ovdje možemo dodati vezana za BiH);
4. Novi i blagi komunitarizam: poštovanje tradicionalnih institucija; manje ispolitiziran; povećanje ili naglašavanje elemenata ka ujedinjenju, smanjivanje onih koji razdvajaju;
5. Fleksibilni etnički “ključevi”; građanske i liberalne aspiracije;
6. Međuetnička koegzistencija u kontekstu bosanskog jedinstva; pozdravljanje izmiješanosti i kulturne raznolikosti;
7. Ponos Tuzle, lokal patriotizam (Armakolas, 2016: 118).
Bošnjačka građanska opcija
U “građanskom diskursu” bošnjačke etnopolitike kojeg je u ratu, ali i danas, promovirala SDA ovi elementi doživljavaju stanovito iskrivljenje i prema Armakolasu izgledaju ovako:
1. Bosanstvo, ali prenaglašavajući bošnjački identitet;
2. Bosanska tradicija suživota (ali ako je prenaglašen identitet jednog elementa, onda je zalaganje za suživot te političke snage neuvjerljivo – A,M);
3. Opiranje priznavanju antifašističke tradicije – snažna tendencija revizionizma;
4. Snažni komunitarizam: tradicionalne institucije i zajednice u centru društva i politike;
5. Snažan element komunitarizma u politici;
6. Međuetnička koegzistencija bazirana na komunitarnim linijama; obeshrabrivanje izmiješanosti i protivljenje kulturnoj raznolikosti;
7. Lokalni identitet povezan s bošnjačkom tradicijom i islamskom religijom. (Armakolas, 2016: 118).
Ova Armakolasova uporedna lista karakteristika jasno nam pokazuje stupanj izvrtanja, odnosno razlike između bošnjačke građanske opcije i proste građanske opcije. Prava – nacionalistička – priroda bošnjačke građanske opcije, piše dalje Armakolas, izronila je u oportunom momentu tokom rata kada je u više navrata SDA pokušala radikalizirati građanstvo i preuzeti vlast u Tuzli. Ono, pak, što je “tuzlanskom modelu” omogućilo egzistenciju svakako su ratni uslovi i specifični slijed događaja koji su doveli do naoružanja ove opcije, s jedne strane, a s druge strane, “kontrola materijalnih resursa” igrala je “važnu ulogu u opstanku građanske opcije, ali se ta uloga rapidno smanjivala kao rezultat ratne rekonstrukcije državne organizacije” (Armakolas, 2016: 119).
Upravo tako, etnopolitička državna struktura, totalno ovladavanje institucijama, javnim resursima, medijima, čak i civilnim društvom u proizvođenoj atmosferi stalnog konflikta i prijetećeg “konačnog obračuna” , ovladavanje i zloupotreba represivnih i ideoloških državnih aparata, ekonomskim egzistencijalnim ucjenama proizvedena su politička glasačka tijela koja legitimiraju “državotvorne” elite, marginalizirajući građansku opciju do neprepoznatljivosti, ili je reducirajući na bošnjačku verziju iste.
Ali, vratimo se na samu ideju građanske opcije, odnosno na horizont smisla koji ona otvara i pokušajmo identificirati njenu specifičnu filozofsku dimenziju. Na kojim to filozofskim principima ona počiva. Ono što joj se povremeno pripisuje u filozofskom smislu je kontradiktorno. S jedne strane ova opcija je, zbog svojih zavnobihovskih korijena – kaže se – komunistički proizvod, pa je trebalo da nestane s komunizmom. Istovremeno, građanska opcija opisuje se kao manifestacija apstraktne, za BiH ničim primjerene, liberalističke ideologije, čiji se principi, istina, moraju poštovati, ali BiH je, kaže se, toliko specifična da oni u njoj nikako ne mogu zaživjeti. I u jednom i u drugom slučaju, ovisno od ideološke pozicije učitavatelja, projiciraju se “skrivene namjere” tuđe etničke hegemonije koja je, navodno, iza tih principa.
Kontrola resursa
Ono što je u svemu tome značajno je sljedeće: sama kontradiktornost opisa jednog te istog fenomena dovoljan je razlog da na njega obratimo pažnju i da se ozbiljnije pozabavimo smislom tih principa. Nasuprot kontradiktornim ideološkim učitavanjima komunizma i liberalizma, ono što se prešućuje je da je riječ, historijski govoreći, principima poniklim na domaćem tlu, poniklim upravo iz specifičnog bosanskohercegovačkog konteksta. To su principi ponikli u deliberacijama, žustrim raspravama o čemu nam svjedoče zapisnici sa sastanaka partijskih tijela i zasijedanja novih političkih tijela. Dva principa koji su u temelju bosanskohercegovačke političke zajednice, koji su proistekli iz diskusija ali i konkretne antifašističke oslobodilačke borbe i rezultata rada narodnooslobodilačkih odbora okvirno glase:
1. BiH je republika svih svojih naroda – princip koji je iskazan u čuvenoj formuli po kojoj je BiH i srpska i hrvatska i muslimanska, i ni srpska ni hrvatska ni muslimanska;
2. BiH je istovremeno republika svih svojih građana – princip koji je iskazan u Deklaraciji o pravima građana s Drugog zasijedanja ZAVNOBiH-a (1944) kojim se donosi bosanskohercegovački Bill of Rights, odnosno građanima republike bez obzira na njihov kolektivni identitet garantiraju se do tada poznata fundamentalna ljudska prava i slobode.
Ako ostavimo po strani razne makijavelističke autoritarne mahinacije koje proističu iz jednopartijske vladavine koja je u značajnoj mjeri kompromitirala ove principe – moramo primijetiti da ovi principi utemeljuju delikatni balans između komunitarnog i liberalno-individualističčkog principa koji je primjeren kompleksnoj, pluralnoj, izmiješanoj zajednici kakva je BiH i to u opreci prema automatizmu neke univerzalističke perspektive nacionalne državnosti koja se podjednako njegovala u kapitalističkoj Europi toga doba, ali i u socijalističkom SSSR čije su republike, a po prepisanom komunističkom receptu i sve republike bivše Jugoslavije, izuzev BiH, bile nacionalne države s dominantnom etničkom, državotvornom grupom kao domaćinskim narodom.
Dakle, optuživati građansku opciju za nametanje univerzalnih, apstraktnih recepata koje treba primijeniti na specifičnu bosanskohercegovačku kompleksnu situaciju na terenu je besmisleno ili bolje reći zlomisleno. Na kraju, zašto bi opcija koja naglašava sličnosti i zajedništvo bila apstraktnija, odnosno nerealnija od opcije koja naglašava razlike, separaciju, mržnju i na tome izgrađuje cijeli politički i institucionalni sistem? Pobjeda jedne nad drugom ne govori ništa u prilog tome da je ona na neki način istinitija od druge.
Na kraju, pobjedu je omogućila gola sila i zastrašujući zločin – čime ova pobjednička, etnonacionalistička perspektiva zaslužuje još manje poštovanja. Realnost ove opcije je o tome što je ona silom oružja nametnula svoj univerzalistički državotvorni vokabular, održava ga kroz kontrolu resursa, a onda na tako proizvedenu stvarnost referira i kaže “eto, to je realnost”. Kakve su pak filozofske “pouke” koje proističu iz horizonta smisla koji nam otvaraju fundamentalni principi građanske opcije?
Ideja nacionalnog jedinstva
Ova dva principa utemeljuju politički okvir za ono što bi se moglo odrediti, ili što se prepoznaje kao “vrijednosni pluralizam” (I. Berlin). Ako neku zajednicu definiramo da pripada i ovoj i onoj grupi, no istovremeno niti jednoj od njih posebno, time kažemo da niti jedna od njih, pa u skladu s tim, niti jedan naročiti, partikularni skup vrijednosti ne može pretendirati na povlašteno mjesto, odnosno na mjesto utemeljujuće vrijednosti kojoj se ostale moraju pretpočiniti.
Ovaj princip izbija hegemonijski monistički princip za koji se pretpostavlja u vladajućoj nacional-državnoj političkoj imaginaciji da mora biti u temelju svake političke zajednice. Ovim principom u temelj bosanskohercegovačke političke zajednice postavlja se pluralistički princip koji je dinamičan u dijalektičkom naboju suprotnosti i svojom strukturom isključuje mogućnost naloga harmonije koji je za Berlina oduvijek bio obilježje tiranije.
Ako političku zajednicu projiciramo na ovaj način kao zajednicu vrijednosnog pluralizma onda moramo znati da ona jedino može biti, kako to Berlin piše, “kompleksna kombinacija suprotnosti, nekih koje su pomirljive, ali i nekih koje nikada neće moći biti razriješene ili harmonizirane” (Berlin u Gray, 2016: 99), bez mogućnosti da će u nekom trenutku suprotnosti biti izmirene u nekoj identitetskoj superkonstruktciji kao što je ideja nacionalnog jedinstva. Berlinov pluralizam, kako opaža John Gray, proznaje diverzitet različitih životnih oblika kao “nešto po sebe vrijedno namjesto... da se shvaća samo prolaznom fazom na putu ka jedinstvenoj, sveobuhvatnoj civilizaciji” (Gray, 2016: 102).
