Na prezentacijama su govorili Nataš Kandić, koordinatorica Koalicije za REKOM, Dženana Karup Druško, koordinatorica istraživanja u BiH, Slaven Rašković iz Documente, i Bekim Blakaj, direktor Fonda za humanitarno pravo Kosova. Oni su predstavili rezultate istraživanja ubijenih/nestalih u ratovima i u vezi sa njima na teritoriji nekadašnje SFRJ, i rezultate istraživanja dokumentiranja logora i drugih mjesta zatočenja u koje su zatvarani državljani BiH protivno onome što određuje međunarodno humanitarno pravo.

Cilj istraživanja je, uz utvrđivanje činjenica o ovim zločinima, doprinijeti osnivanju regionalne komisije za ustanovljenje činjenica o ratnim zločinima (REKOM), sa mandatom da popiše sve ratne žrtve, ustanovi okolnosti njihove smrti, sačiniti registar svih zatočeničkih objekata i dokumentira slučajeve torture, ubistava i drugih teških kršenja ljudskih prava zatočenika. Ovim istrađivanjem značajno se doprinosi formiranju znanja i pamćenja o tome šta se dogodilo u prošlosti, i pomaže državama da ispune svoju historijsku obavezu prema žrtvama: javno priznanje svake pojedinačne žrtve kao garancije neponavljanja zločina.

Koalicija za REKOM osnovana je na regionalnom forumu za tranzicionu pravdu, 28. oktobra 2008. godine u Prištini. Članice Koalicije (preko 2.000 organizacija i pojedinaca iz regiona) pozivaju, i traže od postjugoslovenskih država da zajednički osnuju ovu komisiju, i utvrde činjenice važne za historiju i za budućnost čitavog prostora bivše Jugoslavije, koje će podjednako biti prihvatljive za sve nekada sukobljene strane.

Procjene i egzaktni podaci

Na prezentaciji je iznešen podatak da je najmanje 130.000 ljudi izgubilo život u ratovima na teritoriji nekadašnje SFRJ. Istraživanjem ovih nevladinih organizacija, ustanovljen je identitet i okolnosti stradanja za oko 22.000 ratnih žrtava (u BiH je istraživanje o ljudskim gubicima prije nekoliko godina uradio Istraživačko-dokumentacioni centar iz Sarajeva koji je objavio da je tokom sukoba u BiH stradalo 96.000 ljudi) i do sada je dokumentovano 600 logora i mjesta zatočenja u kojima je bilo zatočeno oko 160.000 ljudi, državljana BiH.

Dženana Karup Druško naglasila je važnost ovog „istraživanja i regionalne suradnje u doprinosu uspostavljanja REKOM-a kao osnovnog preduvjeta za bilo kakvu priču o suočavanju s prošlosti, uspostavljanju kulture dijaloga, kao i priznavanja i uvažavanja svake žrtve”. Spomenula je kako se organizacija TPOS suočava sa optužbama da svojim istraživanjem u BiH izjednačavaju žrtve, doprinose relativizaciji zločina, i da su „beogradski plaćenici koji završavaju projekat koji je Radovan Karadžić u BiH započeo 1992. godine“. Istina je da će se pisanjem narativa u sklopu istraživanja, evidentirani i događaji koji zbog obimnosti počinjenih zločina u BiH nikad neće biti procesuirani. Ovako će ostati zabilježeni, uz sve činjenice i imena kako žrtava, tako i počinilaca. A to će, sigurno je, uz njegovanje kulture sjećanja, doprinjeti da se prekine sa manipuliranjem podataka o ratnim zločinima i žrtvama, te iznošenju narativa, koje političari nameću godinama poslije rata, i koji skoro da su postali općeprihvaćeni.

TPOS, zajedno sa partnerskom organizacijom, Centar za demokratiju i tranzicionu pravdu (CDTP) iz Banja Luke, već tri godine radi na dokumentiranju logora i drugih mjesta zatočenja koji su bili pod upravom srpskih snaga - vojske, policije i paravojnih formacija, Hrvatskog vijeća obrane i drugih hrvatskih jedinica koje su bile u BiH, Armije RBiH, i Narodne odbrane Fikreta Abdića, odnosno sva mjesta zatočenja koja su postojala tokom rata, od kojih je već 600 obrađeno, a što je oko 50 posto od broja logora i mjesta zatočenja s kojima izlaze udruženja logoraša.

TPOS, zajedno sa partnerskom organizacijom, Centar za demokratiju i tranzicionu pravdu (CDTP) iz Banja Luke, već tri godine radi na dokumentiranju logora i drugih mjesta zatočenja koji su bili pod upravom srpskih snaga - vojske, policije i paravojnih formacija, Hrvatskog vijeća obrane i drugih hrvatskih jedinica koje su bile u BiH, Armije RBiH, i Narodne odbrane Fikreta Abdića, odnosno sva mjesta zatočenja koja su postojala tokom rata, od kojih je već 600 obrađeno, a što je oko 50 posto od broja logora i mjesta zatočenja s kojima izlaze udruženja logoraša

Karup Druško naglasila je problem na koji je istraživači nailaze tokom istraživanja, a koji su imale i državne institucije koje su ovo istraživale, a to je tačan broj ljudi koji su bili zatvoreni u raznim objektima, i „teško da će ikad iko utvrditi egzaktne podatke o broju zatočenih, zbog čega su i oni, a i mi u dokumentiranju mjesta zatočenja išli sa procjenama na osnovu izjava ljudi koji su bili zatvoreni“.

Spomenula je i probleme prilikom istraživanja na terenu, strah ljudi da pričaju o onome što im se desilo, pogotovo među povratnicima koji su u svojim sredinama danas manjina, a oni koji su ih zatvarali i zlostavljali rade u policiji i drugim državnim institucijama. Ono što se već dokazalo tokom istraživanja je da su zatočenici često premještani u različite zatočeničke objekte. Karup Druško je istakla: „Istraživanje će pokazati i dokazati da su logori i druga brojna mjesta zatočenja korišteni kao sredstvo etničkog čišćenja odeđenih dijelova BiH koji su danas etnički skoro sto posto čisti, kao što je slučaj u istočnoj Bosni, Posavini, ili istočnoj i zapadnoj Hercegovini.“

Imena, a ne brojke

Nataša Kandić istakla je kako smatra ohrabrujućim to što je njemačka kancelarka Angela Merkel prije tri godine otvorila tzv. Berlinski proces za lidere zapadnog Balkana, u sklopu koga je proces pomirenja u regionu u samom vrhu prioriteta. Podsjetila je da su na prošlogodišnjem samitu u Parizu lideri iz regiona potpisali Deklaraciju o osnivanju regionalne kancelarije za saradnju mladih, a u funkciji promoviranja i poticaja nove saradnje i procesa pomirenja u regionu, te, istovremeno, izrazila očekivanje da će samit u Rimu 2017. godine rezultirati donošenjem deklaracije o osnivanju REKOM-a.

Navela je da je prepreka za osnivanje REKOM-a (ne)dovoljna podrška vladajuće političke strukture, ne samo u Srbiji, nego i u regionu: “Za sada ta politička podrška ostaje na političkom obećanju, jer kad god se Koaliciji za REKOM čini da je blizu rešenje, dođu izbori, pa novi lideri...”

Ono što je bitno za pomirenje i normalizaciju odnosa, za dobrosusjedske odnose, jeste poštivanje žrtve, postojanje razumijevanja i onih drugih, jer “mi na Balkanu nikad nismo znali imena žrtava, a i dalje govorimo o Jasenovcu, Blajburgu, ali uvek u brojkama, bez imena”, naglasila je Kandić

“Popis svih zatočeničkih mjesta predstavlja važan zadatak i doprinosi finalnim rezultatima i istraživanjima ljudskih gubitaka od 1991. do 2001. u ratovima na području BiH, Hrvatske, Srbije, Kosova, Albanije i Makedonije. Želim naglasiti da ćemo uskoro imati vrlo precizne podatke o tome koliko je državljana Srbije i Crne Gore izgubilo život u ratovima. Kad govorimo o broju žrtava koji su izgubili život u ratu na frontovima u Hrvatskoj,  napominjem da je riječ samo o pripadnicima oružanih snaga, sa razlikom da je u Srbiji, u vezi sa ratom u BiH, bilo i civilnih žrtava, kao što je primjer sa selom Sjeverin”, rekla je Nataša Kandić.

Da bi se istinski doprinijelo procesu pomirenja na ovim prostorima, neophodno je suočavanje sa prošlošću sa činjenicama o zločinima koji su počinjeni. Ono što je bitno za pomirenje i normalizaciju odnosa, za dobrosusjedske odnose, jeste poštivanje žrtve, postojanje razumijevanja i onih drugih, jer “mi na Balkanu nikad nismo znali imena žrtava, a i dalje govorimo o Jasenovcu, Blajburgu, ali uvek u brojkama, bez imena”, naglasila je Kandić.

Sprečavanje revizionizma

Slaven Rašković iz Centra za suočavanje sa prošlošću – Documenta predstavio je rezultate popisa ljudskih gubitaka tokom rata u Hrvatskoj kroz prikaz dva zločina počinjena 1991. godine. Prvi događaj odnosi se na Sisak, gdje je tokom 1991. godine ubijeno 59 Srba. Iako su ubijeni u odvojenim događajima uočljiv je obrazac po kojem su žrtve nakon privođenja na informativni razgovor nestajale i kasnije bivale pronađene u masovnim grobnicama. Drugi slučaj je ubistvo 21 civila hrvatske nacionalnosti u mjestu Joševica kod Gline, 16. decembra 1991. godine. Ubistva su počinili pripadnici paravojne jedinice u okviru tadašnje Vojske Republike Srpske Krajine, takođe po obrascu: pripadnici ove jedinice ulazili su u privatne kuće i u njima, koristeći prigušivač, ubijali ukućane, civile.

Rašković je istakao da u bazi Dokumente imaju podatke o 15.000 žrtava. Za 7.000 žrtava utvrđen je način stradanja, te naglasio da metodologija rada podrazumijeva potvrdu podataka iz više izvora i da su korišteni svi relevantni dostupni izvori, od raznih državnih tijela, preko drugih nevladinih organizacija, publikacija koje su već objavila udruženja žrtava i slično.

Bekim Blakaj tokom svog izlaganja je iznio podatak da je tokom rata na Kosovu ubijeno ili nestalo 13.535 osoba. Među njima je 10.812 Albanaca, 2.197 Srba i 526 pripadnika drugih etničkih zajednica (Roma, Aškalija, Egipćana, Bošnjaka itd). Većina žrtava je stradala je na teritoriji Kosova (13.173) i većina njih su bili civili (10.111 žrtava). Iako su zločini počinjeni u svim opštinama na Kosovu, pojedine opštine su stradale više od drugih, kao što je slučaj sa opštinom Đakovica u kojoj je ubijeno 1.669 osoba. Ukupan broj žrtava tokom rata na Kosovu obuhvata i 1.306 osoba koje su stradale u periodu od 10. juna 1999. do 31. decembra 1999. godine. Među njima je 715 Srba, 318 Albanaca i 273 pripadnika drugih nacionalnosti.

Tokom rata na Kosovu stradalo je 213 djece mlađe od sedam godina i 1.275 osoba starijih od 60 godina. Blakaj je takođe podsetio i na 758 žrtava koje su stradale od posljedica NATO bombardovanja. Među ovim žrtvama su i dvogodišnja Mirjeta Kopalla i njena majka Fatime (33), Bislim (3), Besarta (6), Besime (8) i Besnik Ramadani (16) sa majkom Fatime (36), te Marija (15) i njen brat Nikola (17) Petrović, koji su stradali 1. maja 1995. godine kada je NATO projektil pogodio autobus u selu Lužane kod Prištine.

Sa verifikacijom svih činjenica do kojih se došlo u ovim istraživanjima sužava se prostor za manipulisanje podacima, te pokušajima historijskog revizionizma, odnosno narativima, temeljenim na mitovima, a ne stvarnim događajima.