Banjalučko studentsko pozorište proslavilo je 19. februara ove godine jubilej koji bi bez imalo skromnosti proslavilo i bilo koje profesionalno pozorište.

Četrdeset godina ranije, u učionici broj 14 Elektrotehničkog fakultet, pri tek ustanovljenom Univerzitetu “Đuro Pucar Stari”, banjalučki studenti amateri predvođeni Živomirom Ličaninom Likotom osnovali su Univerzitetsko kulturno-umjetničko društvo “Ivica Mažar”, koje će u Banjaluci po mnogo čemu biti prvo, i u slavnoj i u neslavnoj istoriji. U onoj istoriji koja se povodom četrdesete godišnjice spominjala na devedesetominutnoj Akademiji te večeri u Banskom dvoru. Ono je prva amaterska glumačka trupa u Banjaluci, i prvo amatersko pozorište koje je praizvedbu predstave po tekstu lokalnog pisca igralo i van svog grada. Prvo čiji su glumci, bez bilo kakvog sopstvenog scenskog prostora, ili scene na koju bi se amateri mogli naviknuti, u prvih pet godina postojanja igrali deset premijera. U raznim halama, prostorijama za društvenu prehranu, tvornicama i mjesnim zajednicama.

Spajajući dvije obale Vrbasa

U ovoj neslavnoj istoriji, a to je svaka ona koja se želi istrgnuti iz sjećanja ili zaboraviti, nekoliko je fragmenata koji su simbolički mnogo važniji za nastanak i razvoj Studentskog pozorišta, ali opet nepomenuti i prećutani.

Dva dana prije druge godišnjice osnivanja, u mjesnoj zajednici Hiseta 1, po tekstu banjalučkog pisca Irfana Horozovića igrana je premijera predstave “Arif Tamburija”. Priča o lokalnom akrobati koji dajakom – motkom koja se nakon četiri metra dužine zaršava željeznom šticom ili špicom koju će dajakaš stojeći na krmi čamca zabosti u dno Vrbasa kako bi se odgurnuo i kretao – hoda preko žice spajajući dvije obale Vrbasa i Banjeluke, prva je predstava jednog banjalučkog amaterskog pozorišta koja se igrala van Banjaluke.

Horozović je pisac prvog dramskog teksta koju je ansambl “Ivica Mažar” izveo uopšte, ali i prvi događaj tog univerzitetskog kulturno-istorijskog društva nakon prve svečane akademije “Molim Partiju da me primi u svoje redove”, održane 31. maja 1977. godine, na kojoj su banjalučki studenti održali recital. U režiji Živomira Ličanina Likote, tog se dana Domu kulture poetski kazivalo o Titu, godinama ilegale Komunističke partije i “Bombaškom procesu”, važnosti SKOJ-a, ulozi Partije i željama mladih da stupe u partijske redove.

Horozović je pisac prvog dramskog teksta koju je ansambl “Ivica Mažar” izveo uopšte, ali i prvi događaj tog univerzitetskog kulturno-istorijskog društva nakon prve svečane akademije “Molim Partiju da me primi u svoje redove”, održane 31. maja 1977. godine, na kojoj su banjalučki studenti održali recital. U režiji Živomira Ličanina Likote, tog se dana Domu kulture poetski kazivalo o Titu, godinama ilegale Komunističke partije i “Bombaškom procesu”, važnosti SKOJ-a, ulozi Partije i željama mladih da stupe u partijske redove

Sopstveni scenski prostor UKUD “Ivica Mažar” dobiće zvanično 7. oktobra 1982. godine, na lokaciji čijim bi položajem bilo koji profesionalni teatar bio oduševljen, i čija je simbolika dovoljno jaka da, kad već sama ne može da stvara sadržaj, onda može da podsjeća na dosljednost i aktivistički pristup. Odlukom Izvršnog odbora Skupštine opštine Banjaluka, mlada amaterska trupa dobila je podrum kuće čije je prizemlje i prvi sprat bilo Spomen soba Veselina Masleše. Povodom dvadesete godišnjice oslobođenja Banje Luke, 20. aprila 1965. godine na ovu staru zgradu postavljena je spomen-ploča u čast života Veselina Masleše, na kojoj je napisano: “Na ovom mjestu bila je kuća u kojoj se 20. aprila 1906. godine rodio narodni heroj Veselin Masleša.” Iako je riječ o istorijskom falsifikatu – u arhivi dokumentacije dr. Maja Đilas ustanovila je da se Masleša rodio u kući dvadesetak metara niže – bez sumnje je istinito da je na tom mjestu, prije velikog zemljotresa 1969. godine, stajala kuća Steve Masleše u kojoj je živio, radio i stanovao njegov sin Veselin.

U vremenu dodjele, taj podrum već je dvadeset godina bio u glavnoj gradskoj šetališnoj ulici, nazvanoj upravo po Veselinu Masleši, koja će biti upamćena i kao Gospodska. Tokom rata, u naletu istorijskog revizionizma i ideološkog revanšizma, Masleša i njegova Spomen soba sa svim svojim eksponatima iseljeni su i njihova sudbina je trajno nepoznata, da bi na njihovom mjestu zahvaljujući tranzicionoj privatizaciji osvanuo frizerski salon “Relaks”. Devedesetih godina, kada Banjaluka počinje svoje kutlurno i kulturološki čišćenje, uz Maslešu i Mažara nestali su i mnogi glumci, redatelji i kutlurni radnici. Iz Banjalučkog studentskog pozorišta otišli su (možda i svojom voljom!? – neće biti) i Bahrudin Avdagić i Nikola Jurin.

Zanemarivanje “detalja”

Devetnaestog februara ove godine u banjalučkom Banskom dvoru na proslavi velikog jubileja njih nije bilo, kao ni Horozovića. Ali, u prvim redovima i počasnim ložama nije bilo praznih stolica. Negdje na Horozovićevom mjestu, po prirodi stvari jedinom mogućem Horozovićevom mjestu, sjedio je Mladen Ivanić, dok su Avdagićevo i Jurinovo mjesto zauzeli časni oci Srpske pravoslavne crkve. Sjedili su tu i prof. Nikola Mojović, gradonačelnik Banjaluke Igor Radojičić, ali za razliku od Ivanića ili prečasnih otaca, oni sa istorijom tog pozorišta imaju neke veze.

Prof. Nikola Mojović, nekadašnji prvi čovjek Banjalučkog studentskog pozorišta, koji je odista i vjerna pozorišna publika, održao je govor onako kako to profesori Rimskog prava znaju. Govorio je mnogo, opširno, intonativno ujednačeno i bez neke pretjerane potrebe, te je vješto baratajući suštinom iz govora izostavio detalje koji suštinu grade i učvršćuju, kakvi se u tim kulturnim prilikama i proslavama tako velikih i značajnih jubileja smisaono ne smiju izostaviti, niti politički prećutati. Oni nisu tek kolokvijalno poredana opšta mjesta jedne istorije, nego osnovi njenog postanka, postulat, program, manifest, tančine – lična karta jednog kulturnog mjesta. Njih, međutim, nije osvježio niti se na njih osvrnuo ni Aleksandar Pejaković, trenutni upravnik Banjalučkog studentskog pozorišta.

Odlukom Izvršnog odbora Skupštine opštine Banjaluka, mlada amaterska trupa dobila je podrum kuće čije je prizemlje i prvi sprat bilo Spomen soba Veselina Masleše. Povodom dvadesete godišnjice oslobođenja Banje Luke, 20. aprila 1965. godine na ovu staru zgradu postavljena je spomen-ploča u čast života Veselina Masleše, na kojoj je napisano: “Na ovom mjestu bila je kuća u kojoj se 20. aprila 1906. godine rodio narodni heroj Veselin Masleša”

Zanemarivanje takvih detalja – a detalj je samo ono što je dovoljno simbolički potkrijepljeno, jako i duboko utkano u sadržaj da može stajati ili se posmatrati samo – moguće je oprostiti samo u slučaju amnezije, ili čupanja ličnog i društvenog sjećanja. Ako postoji bilo ko, ko još uvijek ima takva sjećanja, ili te detalje pamti – kao što ih pamti većina Banjalučana, onda je riječ o – falsifikatu.

Čovjeku, jedinom živom biću koje ima svoju istoriju, i zna unaprijed ishode svojih postupaka, namjere i ciljeve zbog kojih nešto radi, teško je oprostiti zanemarivanje takvih detalja. Preciznije, moguće je jedino amnezijom, na koju  je banjalučka pozorišna publika izgleda odavno pristala. U kojoj će se kasnije, umjesto istrgnutih stranica kolektivnog sjećanja pojaviti tomovi novih detalja – poput sveštenika, političara i politikanata.

Kultura je jedini imperativ života

Sa istorijom i kulturom sjećanja predratne Banjaluke i njenog formativnog identiteta već dvadeset i pet godina razračunavaju se političari i politikanti. Onih koji su je u očima grada i svijeta stvarali, podizali i proslavljali neće više biti, ali njihovo mjesto neće biti prazno – popuniće se trenutno relevantnim (pitanje je kome) šmirantima politike i svega što se uz nju veže. Njihov rad, trud i zalaganje, pogotovo kada je riječ o kulturi, toliko su minorni, nebitni i degradirajući da se o njima ne može ni raspravljati. Ne samo zbog toga što su nepostojeći, kao što je slučaj, nego zato što to iziskuje dodatno propitivanje: Ko su ljudi koji danas upravljaju našom kulturom? Šta su njihova dostignuća? Kako gledaju na ideje i pravce kojima su kulturu vodili oni prije njih? Kakve kulturne identitete oni uspostavljaju, i zbog čega se ne vode baštinom i kulturološkim tradicijama? U konačnici, možda je i najvažnije pitanje kakve idejne, ideološke i političke veze imaju današnje kulturne perjanice i upravljači kulturnog poretka sa protjerivanjem, nestankom i potpunim zatiranjem tragova ondašnjih kulturnih pregalaca i stvaralaca.

Tokom rata, u naletu istorijskog revizionizma i ideološkog revanšizma, Masleša i njegova Spomen soba sa svim svojim eksponatima iseljeni su i njihova sudbina je trajno nepoznata, da bi na njihovom mjestu zahvaljujući tranzicionoj privatizaciji osvanuo frizerski salon “Relaks”

Pod okriljem modernog, novotradicionalnog i novokompletiranog pop-nacionalnog narativa iz zapisa, spomena i memorijala Banjaluke nestali su skoro svi po kojima bi se ona u svijetu mogla raspoznavati. Ključno je i pitanje reprezentacije – ono što pokazujemo kao dominantno, i ono što dominira u javnom prostoru, u očima bilo koga drugog značiće naš osnovni identitet. Propast kojoj zdušno srljamo korak je ispred nas, pa ne samo da ono autentično, izvorno i obilježeno postaje izlišno i nepotrebno, nego ostaje van svake moguće rasprave ili bilo kakve dnevne ili dugoročne agende. Prije bilo kakve priče o degradaciji kulture, budžetskoj insuficijentnosti i neizdvajanjima nužno je ispitati šta je to osnov kulturnog identiteta Banjaluke i njenih stanovnika, i dokle će se i grad i njegovi žitelji prilagođavati politikantstvu, a ne kulturi. Potom i zbog čega se kultura prilagođava politikanstvu i dnevnoj politici nacionalnih ideologija umjesto da kreiraju svoj politički imperativ. Koji, svako, nije samo aktivistički, nego i nedvojivo dio vizuelne baštine, umjetničkog poriva i oživljavanja autentičkih vrijednosti i praksi.

I to se mora desiti što skorije, prije nego postane jedino važno ko je koliko iz kog i čijeg granta dobio novaca i podrške. Što je prvi korak ka ujednačavanju sadržaja, neinovativnosti i kulturnoj dekadenciji. A mi smo ga odavno pretrčali.

Dominantni populistički i kvazinacionalni nacionalistički narativ izgubio je svaku poveznicu i sa onim što je nacionalno autentično i bitno, i to se odražava i na kulturni sadržaj. Bez obzira koliko ga ima, upitan je jedino njegov kvalitet. Budući da se u palanačku učmalost ulazi istošću, nepromjenjivošću, nepropitivanjem i ćutanjem, a ne manjkom količine sadržaja.

Banjalučko studentsko pozorište jedino je koje u tom čupanju iz učmalosti ima moralnu i simboličku obavezu. Za razliku od nacionalnog teatra za koga se očekuje da provodi dominantne matrice, bez obzira što je to poputno oprečno onom prosvetiteljskom djelovanju (ali to je priča za sebe), ili komercijalnih pozorišta, Studentsko mora da propituje i otkriva istine i identitete, sukobljava autentično i izvorno sa dominantnim i fabrikovanim praksama. Ono ne samo da mora propitivati, reagovati, kritikovati i identifikovati društvene krivice i njihove (i)zazivače zbog studentskog i mladalačkog duha, nego i zbog svoje simbolike.

Čovjeku, jedinom živom biću koje ima svoju istoriju, i zna unaprijed ishode svojih postupaka, namjere i ciljeve zbog kojih nešto radi, teško je oprostiti zanemarivanje takvih detalja. Preciznije, moguće je jedino amnezijom, na koju  je banjalučka pozorišna publika izgleda odavno pristala. U kojoj će se kasnije, umjesto istrgnutih stranica kolektivnog sjećanja pojaviti tomovi novih detalja – poput sveštenika, političara i politikanata

U suprotnom, bez ikakve uzdrške može se reći da je ono svoju tradiciju potpuno napustilo i degradiralo. Pozivajući se na četrdesetogodišnji jubilej rada i djelovanja, poziva se i na kontinuitet, ustrajnost, upornost, pokretačnu snagu i bunt. Svako djelovanje u neskladu sa izvornim vrijednostima nije ništa drugo do podastiranje trenutnim vrijednostima, matricama i mišljenjima. Jednako kao što se svaka nova dramska ili pozorišna kreacija poziva na svoju tradiciju, donosi nešto estetski i sadržajno novo i drugačije, Studentsko pozorište u svakom segmentu svog rada mora se pozivati na svoju tradiciju, graditi svoj jezik, vizual, scenski nastup ili literarni uklon, jer su sve to uslovi očuvanja i napretka. Bez kojih svaka kreacija ne donosi ništa novo – ni dramski, ni estetski i etički, a sve zajedno - ni aktivistički.

Prije bilo kakvog spomena izdvajanja za kulturu u onoj mjeri u kojoj je to radila Jugoslavija, ili o decentnom odnosu te države prema njenom kulturnom blagu, treba se sjetiti da su heroji i uzdanice te države bili upravo Veselin Masleša i Ivica Mažar. Banjalučani, revolucionari, stvaraoci – sve ono što Banjalučko studentsko pozorište govori za sebe. Pa ako bismo i pristali na to da treba čistiti prvo svoje dvorište, onda su u njihovom, i našem, banjalučkom dvorištu, Ivica Mažar i Veselin Masleša, i pitaju ima li ko stariji – budući da mi, mlađi, već odavno jedva da znamo ko su njih dvojica i šta su značili gradu u kome trenutno živimo, i u čiji podrum ulazimo bez ikakve sramote ili nelagode što ih potpuno brišemo iz sjećanja.